Сахалыы кэпсээннэр.

ДӨЛҮҺҮӨН СИБЭККИТЭ🌸🍃
(Сэһэн)

             1

Күһүн суол саҥа турбутун кэннэ, бу эҥэр көстүбэтэх сиэдэрэй оҥоһуулаах тукку сыарҕаны көлүммүт ат кэлэн, биһиги тэлгэһэбитигэр тохтоото. Мин күөрт күөртүү турбут уолбун Бүөтүччэни, тахсаҥҥын көр, диэтим. Уолум саҥа муннун быктаран иһэн, төттөрү түстэ. Оҕо эрэйдээх кэлбит дьон олус мааныларыттан, симитиннэҕэ. Ити кэмнэргэ элбэх үлэлээх буоламмын, кыһам уотун түүннэри суулаабакка үлэлиирим. Сөбүлээбэккэ гына-гына, арбаҕаспын бүрүнэн таҕыстым. Ахсым көлө барахсан, хантан эрэ ыраахтан кэлбитин биллэрбиттии, кырыарбыт таныытын тардырҕатан тыбыырбахтаата, онуоха бүтэй маһыгар көнтөһүн иилэ бырахпыт бөрө истээх сонноох киһи мин диэки хайыһан:

Ыаллар кэпсээҥҥиэт! — диэтэ. Хардарыам икки ардыгар, түү олбохтон орто уҥуохтаах, сүрдээх мааны таҥастаах аҕам киһи турда. Үүс бэргэһэтин кырыатыы-кырыатыы, мин диэки барыҥнаан иһэрин көрдүм. Күнү-күннүктээн кыһа сыралыгар хатар буоламмын, хараҕым бэрт мөлтөхтүк көрөрө. Киһи ону сэрэйбиттии, бэйэтэ кэлэн, намчы эрээри тир курдук илиитин туттаран, дорооболосто. Аата суох тарбаҕар, уран уус таптайан оҥорбут ыйааһыннаах көмүс биһилэҕэ кылбас гыммытыгар, тугу эрэ уратыны оҥотторо кэлбит диэн, таайа санаатым. Маннык дьон сиэдэрэй киэргэлгэ ирдэбиллээх, сэрэх уонна сэдэх да буолалларын, билэр буоллаҕым дии. Кинилэр көмүс оҥоһук сыанатын бэрт үчүгэйдик билэллэрэ уонна сөбүлээтэхтэринэ, тугу даҕаны кэрэйбэккэ төлөһөрү эмиэ сатыыллара. Бу эҥээр оннук дьонунан Оруоһуттар, Кулачыактар, Дабыыдаптар, Сэлэпсиэптэр аймах биллэллэрэ. Кинилэр дьахталларын симэхтэрэ, аттарын таҥаһа ураты буолуохтааҕын ирдииллэрэ. Мин ити кыахтаах аймахтарга элбэхтик уһаммыт буоламмын, барыларын кэриэтэ билэрим. Кэлбит ыалдьытым кинилэргэ майгыннаабат, онон ыраахтан, атын сиртэн иһэр буолуон сөп.

Дорообо доҕоор, Боппойоон Уус диэн эн буолаҕын? — диэн, хатан куолаһынан ыйытта.

Ээ, мин. Туох сонуннаах дьон сылдьаҕыт? — саха үгэһинэн хардары ыйыттым.

Кэпсээтэххэ элбэх буолуо. Бу эйиигин сураһан-сураһан тиийэн кэллим. — Киһим саҥардаҕын аайы хайдах эрэ ыгдах гыммахтаан ылар идэлээх эбит. — Халлаан да киэһэрбит, манна тохтоон, хонон ааһар инибит, — диэн ыйытар икки, санаатын иһитиннэрэр икки ардынан этэн баран, мин диэки көрдө.

Тыый, хонумуна, бачча хойут ханна айанныаххытый? Сыччыай, Бүөтүччэ, ити көлөнү сойбутун кэннэ, оннун буллараар. — Үөс сиртэн сонун истэр, биһиэхэ, дьол кэриэтэ этэ. Балаҕаҥҥа киирбиппит, дьонум хайыы-сах дьиэлэрин-уоттарын өрө тардынан, мааны хоноһолору көрсөргө бэлэмнэнэ охсубуттар. Эмээхсиним Аана уонна балтым Балбаа мааны таҥастарын таҥнан, балаҕаным иһин сырдаппыттар. Иним Көстөкүүн туһах көрө барбыт буолан суоҕа, ойоҕо Сүөкүлэ тугу эрэ тигэн бодьуустаһа олорор. Көстөкүүн биһикки сыры-сыллата кыргыттарбыт төрдүөн, уот иннигэр сыахай оонньоон букунаһаллар. Дьон ис киирбэх, чэбэр балаҕаҥҥа киирэн, санаалара лаппа көтөҕүлүннэ:

Ыаллар, дорооболоруҥ. Туох айылаах кэрэ саарыстыбатыгар түбэстибит…- диэн, балаҕан иһэ толору дьахтар аймах буоларын көрөн, киһим дьээбэлэннэ. Ити тыллартан дьонум симиттибит майгылара көнөн,
мичээрдэһэ түстүлэр.

Баһаалыста ааһыҥ, ыалдьыт буолуҥ, — Аанчыгым үөрэхтээх, сайдыылаах дьон кыыстара буолан, биир баайыылаахтарын көрсөрүн сөбүлүүрэ. Баар-суох мааны иһитин-хомуоһун хостоон, остуол тарта. Үөрэммэтэх буоламмын мааны остуолу тартаҕына, мин илиим-атаҕым баайыллан, айахпар ас даҕаны барбат буолара. Ол оннугар бор-тор аһылыкпын ордорорум. Ити эрээри, мааны дьон үгүстэрин ытыктыырым кэмнээх буолуо дуо, биир үксүн эһиги эбэҕит Аана, санаата табыллан, хааман-сиимэн дугуйуктанарын көрөрбүттэн дуоһуйарым. Сотору Көстөкүүн киирэн, үөрэ-көтө аһаатыбыт.

Кэрэ сибэккилэр ортолоругар олорон аһыыртан ордук дьол бу орто дойдуга баара буолуо дуо? — Кэрэни сыаналыы үөрүйэх киһи сиэринэн хоноһобут тулатын эргиччи көрө-көрө, сотору-сотору өрө тыынар. Онно көрбүтүм, кырдьык, биһиги дьахталларбыт талбыт курдук олус да кэрэлэр эбит этэ.

Соппуруон, дьоллоох да дьоҥҥут, — диэмэхтиир. Кини дириҥ дьирбиилээх хараҕын түгэҕэр, туох эрэ санаарҕабыл толбоно арахпаттык олорсо сылдьара. — Онтон бу мин, ыраах Суола үрэх төрдүттэн, баар-суох мааны оҕобор анараа дойдуга аттанар кэриэс симэҕин куттарар баҕалаах кэлэн олоробун. — Итини истэн, этим тымныйан ылла. Күлэ-үөрэ олорбут дьонум ах бардылар.

Тылым тахсыбата сүрдээх…Антах ким даҕаны ылымматаҕа…- Ыалдьыппыт ыгдаҥныыра бэргээн, бөтөн ылаттыырга дылы гынна. — Мин даҕаны чыычааҕым киһилии киһиэхэ түбэспитэ буоллар, ама айбыт аҕата аан дойдуну кэрийэн, ытыы-соҥуу сылдьыам этэ дуо…- Килбэҥнии түспүт хараҕын уутун умса туттан, сотунна. Аргыһа, киһитин көхсүн таптайа-таптайа:

Миитэрэй Уйбааанабыс, эрдин…- диэмэхтээтэ.

Ээ-э..Санаатым эрэ итирдик буолан хаалабын…

Ыарахан санааҕа баттатан сылдьар киһи быһыылааххын, тыыҥҥын таһаарыаххын санаатаххына, симиттибэккэ кэпсээтэҕиҥ дии…- Аанам сэрэнэн тыл ыһыгынна.

Ээ-э…- Миитэрэй саараабыттыы мулук-халык тутунна, сиэдэрэй ойуулаах саппыйатыттан удьурҕай хамсатын ороон, табах уурунна. — Ээ, оннук этэ, аны кэлэн тугу кистээн. Тыл өрт уота барарын курдук түргэнник тарҕанан, бэйэбин урутаан да иһэр буоллаҕына көҥүлэ. Бу да эҥээргэ хоп-сип кэллэ ини. Былыр үтүөбүтүнэн аатырарбыт, аны мөкүбүтүнэн биллэн эрдэхпит..Соппуруон, мин кэпсээммин сүөргүлээбэккэ дириҥэтэн иһит, дьэ ол кэнниттэн аккаастыыр буоллаххына, аккаастаар. Биһиги мээнэҕэ бачча ыраах суолу быспат дьоммут, саас да даҕаны ыраатта. Оҕобутун күндүтүк саныырбыт бэрдиттэн бу сылдьабыт. Хайаан Ныһар Баай саарбаҕа сууланан улааппыт мааны кыыһа, айыы таҥара иннигэр умнаһыт курдук таҥнан-саптан, киэргэнэн-симэнэн тиийиэҕэй? Айыыта да бэрт буолаарай? Оччоҕо тоҕо үйэм тухары байар туһугар өрө хачымахтаспыппыный?

ДӨЛҮҺҮӨН СИБЭККИТЭ🌸🍃

    ( _Сэһэн_)

            2

Оҕом, маҥан туллугум, алта уол кэнниттэн сэттис оҕонон төрөөбүтэ. Мин кинини саҥа төрөөтүн кытта, тута таптаабытым. Ийэтин хоһугар киирбиппэр, соҕурууттан анаан булан аҕалбыт куба куорсунун курдук муус-маҥан куруһуба таҥаспар сууланан, эмиэ оннук билэлээх сыттык үрдүгэр сүрдээх көрсүөтүк тойтоллон сытара. Оокком сыыһа, аанньал курдук ып-ыраас харахтарын сыыһынан миигин, «Көрөөччүм-харайааччым бу кэллэ» диэбиттии, күн курдук күлүм аллайа көрсүбүтэ. Уоһун оҕото быһа онньоҥноон, үөрбүтэ буолан үмүрүҥнүүрэ. Арай, суутун сүөрэн өрө анньан иһэн көрө түспүтүм, кыысчааным сүнньүн уҥуоҕун үрдүнэн мэҥ оҕото хараарыс гынна. Ону дьиктиргээн одуулуу турдахпына, ийэтэ: «Сэрэнэн тут, иннэнэн кэйээрэй, дөлүһүөн сибэккилээх..»- дии-дии күллэ. Чахчы, мэҥэ үүт-үкчү атан эрэр дөлүһүөн сибэккитин курдук этэ. «Кырдьык даҕаны, тоҕо дьээбэтэй..Чэ буоллун, хата хатыытыттан куттанан мээнэ дьээбэлиэхтэрэ суоҕа», — диэтим.
Кыыс оҕону кэтэспитим ырааппыта бэрдиттэн уонна таҥара маннык кэрэ киһини бэлэх ууммутуттан долгуйан, иккиэннэрин кууһан сытан, ытамньыйан ылбытым. Чэ быһата, бэйэм алыс уйан куттаахпын диэххэ да сөп. Убайдара кинини харахтарын кырыытынан уоран көрөөт, тута сүрэхтэрэ ууллубута. Оо, оҕолорум эрэйдээхтэр, хайдахтаах курдук балыстарын таптыылларай..Кыыстан эрэ барытыттан кинилэр Кэтиилэрэ ордук буолан тахсара: «Биһиги Кэтирииспит суһуоҕа быдан уһун, биһиги Кэтиибит хараҕынааҕар хараҕа кыараҕас, маҕан эрээри, Кэтириис курдук буолбатах..», — эҥин диэн.
Кыысчааммытын эбэтин аатынан, Хаача, Кэтириис диэн ааттаабыппыт. Бэйэбит таптаан Кэтии диэн ыҥырарбыт. Оҕом бой курдук сыа сымнаҕас илиитинэн моонньубуттан куустаҕына, миигиттэн ордук дьоллоох киһи суоҕун курдук саныырым. Эмээхсиним Суоппуйа, күнэ эмиэ кыыһыттан тахсара, онон биһиги араастаан атаахтатарбытын букатын утарбат этэ. Уонна итинник кэрэ киһини киһи хайдах таптаабат, атаахтаппат буолуой? Бэйэтэ оннук нарын, намчы этэ. Кини алта-сэттэ сааһыттан, уратытын билинэр курдук туттара; арылхай харахтарын чыпчылыҥнатан чыычаах кынатын курдук уһун кыламаннарын быыһынан тырып-ирип көрдөҕүнэ, хайа бэйэлээх тугун харыстыай, оҕолордуун-улаханныын тиһэх амтаннаахтарын мүччү туталлара. «Бу туох үчүгэй чыычааҕай..» диэн, көрбүт эрэ барыта хайгыыра. Дьон хараҕа иҥнэриттэн, мин төрөппүт киһи ардыгар дьааххана саныырым эрээри, аартык айаҕар үүммүт кэрэ сибэккини кыайан кистээбэтиҥ курдук, кыайан кистээбэтэҕим..
Оҕобут алта убай, аҕалаах ийэ, икки эбэ, биир эһэ, бүтүн тэлгэһэ хара үлэһиттэр илиилэрин үрдүгэр улааппыта. Таҥас сиэдэрэйэ, ас амтаннааҕа, көлө бастыҥа, бэл, талыллыбыт дьүөгэ кыргыттар барыта киниэхэ эрэ бааллара. Төһө даҕаны далбарга сырыттар, Кэтии сүрдээх көрсүө-сэмэй, килбик кыыс буола улааппыта. Уон биэһин туолуор диэри ийэтин халадаайын кэннигэр саһан турар буолара. Сааһын ситэн, уҥуох-тирии бэйэтэ эт тутан барбытыгар, киһи хараҕын араарбакка, кинини эрэ көрө сылдьыах курдук кэрэ кыыһыгар кубулуйбута. Такымынан охсуллар хойуу хара суһуохтааҕа, хатыҥ мас курдук дьулугур көнө уҥуохтааҕа, ийэтинии куба маҥан субалааҕа, үргүбүт таба курдук киэҥ хара харахтааҕа. Дьээбэлэнэн хойуу кыламаннарын быыһынан түөрэ-таары көрбөхтөөн, саарба кыыл хойуу кутуругун курдук кылааннаах хаастарын хамсатан тэбэнэтирэн турдаҕына, уолан сүрэхтээх эрэ барыта ууллара. Хара үлэни туппатах куобах кулгааҕыныы намчы илиилэрэ, кулунчук курдук дугуйан хаамар атахтара ырыаҕа ылланыах, хоһооҥҥо хоһуллуох эрэ курдук саныырым, мин аҕа киһи. «Аҕаа, миигин күүскүнэн эргэ биэрээйэҕин, мин эн эрэ курдук киһиэхэ тахсыаҕым..Онтон атыҥҥа биэрдэххинэ, хомолтобуттан хотон иһигэр киирэн баран, тахсыам суоҕа..» диэхтиирэ, оҕом сыыһа..Онто ханна баарый..Ыы-ы-ыы.. — киһибит сүрэҕин бааһа аһыллан, төтөлө суох ыгдаҥныы-ыгдаҥныы ытамньыйан барар. Биһиги кыргыттарбыт онтон куттанан, куобах суорҕан анныгар дьылыстылар.

Ол бэйэлээх таҥара маанылаах оҕотун, күн анныгар төрөөбүт саамай таптыыр чыычаахпын бэйэм баҕабынан анараа дойдуга атаарбыт аньыылаах олоробун..Мин хараҕым уутун сир тоҕо уйара буолуой? Чэ, быһата, маннык буолла:
Оҕобут сааһын ситиитэ киһи эрэ барыта илиитин ыйытар идэлэннэ. Кыыспыт сөбүлээтэҕинэ, ийэтэ биһикки буолуммаппыт, биһиги сөбүлээтэхпитинэ, убайдара букатын чугаһаппат аатыраллар, аны кинилэр сөпсөөтөхтөрүнэ, оҕобут сирэр. Ол курдук туох эрэ улуу табаардаах атыыһыт дьон курдук дьаабылана олордохпутуна, Дьокуускайтан атаһым, аатырбыт Карпап атыыһыт түөһүллэн кэллэ. Кэтиибитин көрөөт, ол күнтэн оҕолорун ойоҕун умнан, биһиэхэ тиэстэртэн ордубат буолла. Миигин арыгылата-арыгылата: «Кыыскын миэхэ биэр», — диэн хаайар. Сыыттаһа кэлбит дьону күлүү-элэк оҥостон, аараттан төнүннэрэр сураҕа иһилиннэ. Улахан уолум Уйбааскы сүрдээх ордуос майгылаах этэ, биирдэ итирэн баран дьаабылана сырыттахпытына, Карпаппын үлтү сынньан кэбистэ. Тойон кыыһыран, куораттан сууттары таһааран, уолбун куорат түрмэтигэр илдьэ киирдэ. Кэтирииһим эрэйдээх ону буруй оҥостон, букатын хоһуттан быкпат буолан хаалла. Ол күтүр өстөөх сотору дьонунан сурук ыыппыт: «Уолгун тыыннаахтыы көрүөххүн баҕарар буоллаххына, кыыскын миэхэ эргэ биэр..», — диэн. Хор, оҕобут киниэхэ бырааптаах дьоҥҥо биһиэхэ, оонньуур сыахай буолан хааллаҕа ити. Эмээхсиним уолун аһыйан, ытааһын-соҥооһун бөҕөтө: «Ити үлүгэр киһиэхэ туохпутунан тэҥнэһэн оҕобутун быыһаан ылыахпытый, кыыскын биэр..», — эҥин дэтэлиирэ элбээтэ.
Биир күн сарсыарда эрдэ баҕайы таһырдьа тахсыбытым, оҕом дьиэтин чанчыгар турар оҕус маска, санаа бөҕөтүгэр баттатан, бүк түһэн олорор эбит. «Хайа, сыччыай хайдах буоллуҥ?» диэн ыйыппыппар, сүр хомойбут, уу-хаар баспыт хараҕынан миигин көрөн ылаат: «Чэ, аҕаа, убайым оҕоккотун төһөҕө диэри хаайтаран үлтү сыстара сытыарыамый, барарбар эрэ тиийэбин. Ол эрээри Ныһар Баай кыыһа, итинник атаҕастабылы бырастыы гыныам биллибэт. Кэм көрдөрүө, кини даҕаны үөһэ тэстэр ини..» — диэн, киһи куттаныах кытаанахтык этэн баран, тир гынан хаалла. Мин оҕом хатыылааҕын, онно аан маҥнай билбитим. Дөлүһүөн сибэккитин үргээри гыннахха, тоҕо иннэнэн кэйэрин? Кэрэтин харыстаан. Үчүгэй ас кутаары. Онтон кылгас кэмҥэ тэтэрэр сибэккитин алдьаттахха, хатыыта эрэ хаалан, үйэ тухары кэлбити-барбыты тэһитэ кэйэ туруоҕа.
Далбарга сылдьыбыт киһи атаҕастаммыт иэстэбилэ ыарахан буолуохтааҕын, сэрэйдэрбин даҕаны, ытыы-ытыы аанньалбын ол дьаабалга көҥүллээн ыыппытым. Оо, бу акаары, ол дьиккэр угаайытыгар киирэн тэҥҥэ арыгыласпакка, хара ааныттан ылыммаппын эппитим буоллар дуу..Эбэтэр, били санаата сыппыт эдэр дьонуттан хайаларыгар эмэ сөбүлэҥмин биэрбитим буоллар дуу..Билигин кэлэн кэмсинэн да диэн.
Ол курдук кыыспын, далга баппатах хара далаҕаҕа уруута-тарыыта суох сүгүннэрбит курдук буолан, биэрэн ыыттаҕым үһү. Хас эмэ ый хаайа сытан кырбаан, ыарыһах оҥорбут уолбутун, сиргэммит курдук, эмэһэҕэ тэбиэлээн киллэрбитэ. Кыһыйбытым иһин хайыамый, күүс күүстэн сөллөрө диэн итини этэллэр. Кэтии барыаҕыттан биһиги тэлгэһэбит күнэ киирбитинэн барбыта. Суоппуйам ыарытыйан икки, санааҕа баттатан икки суһал баҕайытык айаннаан хаалбыта. Уйбааскым сыл эрэ курдук өкөҥнүү сылдьан баран, хаанынан хотуолаан эмиэ таҥаралаабыта. Быарын быһыта тэбиэлээбиттэрэ хайа аанньа буолуой? Уолаттарым атаҕастанан, санаалара оонньоотоҕо аатыран, иһэр-аһыыр, хаартылыыр дьаллыкка ылларбыттара. Сыыйа муспут баайым торумнанан, саппыйам түгэҕэ хапсыйан бардаҕа дии..

ДӨЛҮҺҮӨН СИБЭККИТЭ🌸🍃

    ( _Сэһэн_)

           3

Ол муор-туор олордохпутуна, биир сааскы күн сыыдам атынан намыһах уҥуохтаах киһи тилигирэтэн кэлэн тиэргэҥҥэ киирдэ. Оччугуй уолум Сэмэн ойон тахсан иһэн, «Кэтии!!!» — диэн саҥа аллайаат, аттан түһэн эрэр киһиэхэ утары сүүрдэ. Бары таһырдьа ыстанныбыт. Сэмэнчик тиэргэн ортотугар били киһини өрө кулахаччыта сылдьар. Өйдөөн көрбүппүт, эр киһилии кылгас халтаҥ сонноох, сулардыы кыргыллыбыт хойуу баттахтаах Кэтирииспит илэ бэйэтинэн кэлэн, күлүм чаҕылла сылдьар эбит. Биһиги саба сырсан тиийэн, үрдүгэр саба түстүбүт. Оо, оҕом сыыһа, дэлби дьүдьэйэн атар аҥаара эрэ хаалаахтаабыт этэ. Солуута суох кэҥээбит хараҕа мин билбэт өһөс өһөх уоппунан кутталлаахтык ирбинньиктэнэ умайара. Ыарахан олоҕун туоһулуур кубархай имэ тоҥ муус өҥүнэн дьэҥкэрэрэ. Ол эрээри төрүөҕүттэн билэр кэрэ сэбэрэм букатын кэхтэн көрбөтөх. Арай намыын бэйэтигэр туох эрэ уот ыстаммытын курдук эрчимнээх эр киһилии туттуу иҥмит курдуга. Оҕобун кууһарбын кытта, бары кыһалҕам, эрэйим букатын үргэн хаалбыт курдук буола түспүтэ. Киэһэ уот иннигэр олорон, кини санньыччы көрбүт хараҕын түгэҕэр туох эрэ ыар санаа саһан сытарын, дьэ таба көрбүтүм. Онно, били бараары туран эппит тылларыттан сүрэхпин дьөлө кэйбит иннэтэ, сүр ыарыылаахтык эмиэ тэһэ аспыта. Биһиги кини олоҕун туһунан тугу да ыйыталаспатахпыт, бөрүкүтэ суох дьылҕаламмыта тас көрүҥэр көстө сылдьара.

Аҕаа, аҕам оҕотоо..Мин эн санныгар түһээн көрбөтөх алдьархайгын соһон аҕалан турарбын таайбытыҥ эбитэ дуу..Эрэйгэ төрөөбүт эрэйтэн атыны утары уунарым суох..- диэн саҕалаабыта, сарсыныгар от тордуохтуу турдахпына, бүтэйгэ өйөнөн туран.
Мин илиим тордуохтаах оппун кыайбакка нукаай буолбутун көрдөрүмээри, олоро түспүтүм.

Сыччыай, тугу таһаҕас гына сылдьаргын сүөкээ, барытын уйуоҕум, буруйдаах мин баарбын..- диэтим.
-Һы, эн буолуоҥ дуо?..Буруйдаах миэхэ ньыламан маҥан бодону биэрбит таҥара баар. Буруйдаах күнүүһүт Дьаабал баар. Ол иһин мин кинилэртэн иккиэннэриттэн аккаастанным, — диэтэ, сүрдээх иччилээхтик. Ити саҥаттан мин этим атыйан ылла.

Тукаам, ити аата тугу этэҕин? Таҥараттан аккаастанар киһи суох ээ..

Ол аата мин суох буолбутум быдаарыйдаҕа дии..- ынырыктык ботугураата. Онно тоҕо эрэ харахпар саҥа тыллаат, эминньэҕэ тононон түспүт хатыылаах дөлүһүөн көстө түспүтэ.

Тугуҥ тылай, Кэтириис?!

Эппитим дии, эрэйтэн эрэй төрүүр диэн. Быһата мин анараа абааһыны дьаһайан баран кэллим..- диэн баран санна ыгдаҥнаата.

Туох даа? Тугу-тугу тыллаһаҕын, хотуой!!!

Аҕаа..миигин үөттүрэҕинэн таһый, саатар мөх, күргүйдээ..Баҕар уһуктуоҕум, баҕар этим ыалдьыаҕа, баҕар дууһам ырааһырыаҕа..- дии-дии атахпын кууһа түстэ.

Оо, оокком, холумнатыҥ күлүн көмөн баран кэлэн тураҕын дуу, тугуй?!

Оннук аҕаа, оннук..Кини киһи буолбатах, дьиикэй кыыл. Аньыытын оҥорон, эн кинини аһынаҕын дуу, тугуй?! Ама, миигин оннооҕор эн өйдөөбөтүҥ буолуо дуо? Оо, ол аата кэлэйии кэриим ыта кэм даа батыһан кэлбит буоллаҕа..Аҕаа, бу орто дойдуга тулуур күөрчэҕин тохтоло суох ытыйа турар өс баарын билэриҥ эбитэ дуу, суоҕа дуу..Өс өнчөҕүн таарыйбыт киһи иэстэбилтэн куоппат. Ол эрээри аны ол сүлүһүннээх оноҕос тэйэн кэлэн бэйэҕин дьөлө түһэрэ өссө ыарыылаах буолар эбит. Мин онно таптаран, бааһыран кэлэн турабын. Аҕаа, эн эрэ миигин бырастыы гын уонна кэнтиккэ да барарбар, чэпчэкитик айанныаҕым..- дии-дии умса түһэ сытан ыйылыыр. Кини сулардыы кыргыллыбыт өрө тура сылдьар хойуу хатыылаах баттахтаах төбөтүн имэрийэ олорон: «Ама бу мин Кэтиим, мин аанньалым дуо? Тоҕо түргэнэй кэхтибитэ..» — диэх курдук санаталаан ыллым. Онтон төҥкөйөн сыгынньах моойугар дөлүһүөн сибэккитэ мэҥин көрөөт, бүтэр бүппүтүн кэннэ дьэ көмүскүөх киһилии, бүтүн бэйэбинэн көхсүгэр саба түстүм.

Сыччыай, кэбис, бүппүт буоллаҕына муҥнаныма. Тугу эрэ толкуйдуохпут..Бааһы сүһүрэ илигинэ эмтиир судургу буолааччы..- диэн баран, өрө тардан түөспэр сыһыары туттум. Оҕом муҥнаах көмүскэтиэх киһилии кыра эрдэҕинээҕитин курдук кумуччу туттан, түөспэр хам барда.

Аҕаа, ол эрээри миигин олус дьоло суох дии санаама, мин син кыл түгэнэ да буоллар, дьол дьүһүнүн көрбүтүм. Тустаахха ол да баҕалаах..- Итини этэригэр уу-хаар быыһынан чаҕылыһа түспүт харахтарын көрөөт, кыаммакка ыгылла-ыгылла ытаан бардым. Миигин дьон: «Ныһар дьахтар курдук хараҕын уута чугас», диэччилэр. Ким билэр, хайа тимир тириилээх итинниги уйуо эбитэ буолла, онтон биһиги оҕобунаан кыамтата суох уһуннук ытаспыппыт. Быһыыта, бырастыылаһар тиһэх иэйиибит буоларын, бүтэйдии сэрэйэн буоллаҕа буолуо. Ол түүн оҕом оронугар сытан көһүйэн хаалбытын булбуппут. Кэлин убайдара сонун сиэбиттэн туох эрэ мэлииккэ бурдук курдук кумааҕы суулаах дьааты булбуттара. Ити кэриэс эппит ынырык тыллара сүрэхпэр хатыы курдук хатанан ааспаттык аала сылдьалларыттан, үөлүллүбүт мунду курдук хаҕым эрэ хапсыҥныыр..Ити курдук аймана олордохпутуна, Карпап атыыһыт чаҕара Ньукулай икки чаччыыналаах Кэтирииһи көрдөөн кэлбиттэрэ. Туох буолбутун ол Ньукулай дьоллоохтон истибиппит.

ДӨЛҮҺҮӨН СИБЭККИТЭ🌸🍃

    ( _Сэһэн_)

            4

Ылдьаа Карпап санаата дьэ табыллан, икки сыарҕалаах атынан, күһүҥҥү тоҥот суолунан чэпчэкитик айаннаан куораты булла. Киин уулуссаҕа турар улахан дьиэтигэр тохтообокко, быһа түгэх диэки ааста. Хараҥа уулуссалары нөҥүөлээн, саамай уһук турар дьиэҕэ тохтоото. Бастакы сыарҕаттан бэйэтэ ыадастан туран, чаҕар киһитигэр тугу эрэ бардьыгынаан баран, дьиэ намыһах аанын арыйан, иһирдьэ киирдэ. Чаҕара Ньукулай, иккис сыарҕаттан тииҥ истээх сонун хардары тардыммыт олох оҕолуу быһыылаах кыысчааны сулбу ойутан туруоран, үөс батааскы биэрбэккэ, дьиэҕэ дьөгдьөрүттэ. Кэтириис барык-сарык умайар уоттаах, ыһыллыбыт-тоҕуллубут дьиэни өҥөйөөт, туохха түбэспитин дьэ өйдөөтө. Тугу гыныан булбакка, ааҥҥа тэпсэҥнии турдаҕына, төгүрүк остуол аттыгар аччаччы тэбинэн олорбут, дьаар-арыгы сытынан аҥылыйбыт, топпут киһи, сымса үлүгэрдик илиититтэн харбаан ылан, оһох кэннин диэки состо. Кутталыттан ииримтийбит кыысчаан часкыйа-часкыйа төттөрү сосуһан көрдө даҕаны, анарааҥҥыта ону истиэх киһи буолуо дуо, тилигирэппитинэн мас ороҥҥо тиэрэ аста. Кэтириис хаһан даҕаны күүппэтэх алдьархайыгар түбэһэн, сарылыы-сарылыы туох баарынан өрөлөһөн көрдө да, сүүлэ киирбит киһи утарылаһыннара барбата, күүһүнэн хам баттаата. Тииҥ истээх саҕынньаҕын хастыы тардан ылан киэр элиттэ, таҥнан кэлбит мааны таҥаһын сыыһын тырыта тыытан өрө бүгүллэхтэннэ. Кыысчаан сэниэтэ эстиэр диэри көмүскэнэ сатаата даҕаны, хардаҥ эһэ курдук күүһүгэр сылдьар баҕадьы кинини тулутуо дуо? Оҥорорун оҥорон баран, ытаан ыгдаҥныы сытар кыысчааны сиргэммиттии истиэнэ диэки сыҕаччы тэптэ.

Аҕаҕар атаахтаабытыҥ таҕыста ини..Манна мин сокуоммунан олоруоҥ! Иһиттиҥ дуо?! Уһаты-туора хаамыаҥ даҕаны, бэйэҕин ааһан, чугастааҕыларгын кытта эһиэҕим. Бүгүҥҥэттэн бу дьиэттэн быкпаккын. Мин кэлэн, тыыммын таһааран, аралдьыйан барар буолуоҕум. Дьахтар дьахтар курдук дьиэҕин уоккун харан уонна тойонуҥ кэлэрин ыт иччитин кэтэһэрин курдук кэтэһиэх тустааххын. Миигин үөртэххинэ — үчүгэйдик аһыаҥ-таҥныаҥ, хомотуоҥ — туга да суох хаалыаҥ! — диэн баргыытаан баран, ааны сэгэтэн Ньукулайы ыҥырда. Киһитэ киирбитигэр:

Эн бүгүҥҥэттэн бу дьахтар илиитэ-атаҕа, хараҕа-кулгааҕа буолаҕын. Тугу гыммытын күннэтэ миэхэ тиэрдэн иһээр. Араас буолан кыймаҥнаатаҕына, үлтү сынньан биэрээр. Билигин ити таҥаһын барытын хомуйан ылан, мин сыарҕабар таһааран уур. Сыгынньах буоллаҕына, ханна ыраатар үһүө..- диэн тойомсуйан баран, ааны хайа быраҕан тахсан барда.
Кэтии эрэйдээх бу ынырык атаҕастабылтан хараҕын үүтэ көстүбэт буола куттаннар, абаккардар даҕаны, тугу даҕаны гынар кыаҕа суоҕа. Ытыы-ытыы туран уот иннигэр кэлэн, олох маска олордо. Бэйэтиттэн бэйэтэ сиргэммиттии, хайыта тыытыллыбыт таҥаһын самсыы тутан көрө-көрө өрүтэ бахсырыйбахтаата. Кини кырачаан төбөтүн иһигэр тугу толкуйдуурун ким таайыай, кыыллыы атаҕастаммыт аатын ким кэлэн көмүскүөй?
Сотору Ньукулай киирэн, буруйдаммыт киһилии ааҥҥа тэпсэҥнээмэхтээн баран, тиэрэ хайыһан олорор кыыска туһаайан:

Тоойуом, мин билигин оһох оттон уу сылытыаҕым..- диэтэ.
Онуоха Кэтириис куттанан өрө сарылыы түстэ даҕаны, оһох кэннигэр ыстанна.

Миигиттэн куттаныма, мин киһини атаҕастаабат сордоохпун. Түбэһэн баран хайыаҥый, тулуйаргар тиийэҕин. Мин да, эн да, үөн курдук өлүөхпүтүн баҕарбаппыт буолбаат..- дии-дии оһоҕун оттон хачыгырайда. Син ким эрэ аһыммытыттан, Кэтириис оһох эркинигэр сыстан туран, маккыраччы ытаата. Ньукулай тулуйумуна, таһырдьаны былдьаста.

Мин киниттэн син-биир иэстэһиэҕим..Кини даҕаны хара буору уобара кэлиэҕэ. Кэтэһиэххэ, тулуйуохха эрэ. Хара ыты хара ыттыы дьаһайыллыа..Өрүү өһөспөр өспүн ситиһэ иликпинэ, өлүөм суоҕа. Оо, аҕаа, оо, ийээ..- диэн уйа-хайа суох ытаан, чараас санна ибирдии тураахтаата. Сарсыарданан арыый уоскуйан, Ньукулай бэлэмнээбит уутунан суунан, биир куһуок аһы айаҕар укпакка утуйда.
Ити күнтэн киэһэ аайы халлаан хараҥарыыта Карпап баҕадьы түөһүллэн кэлэн, араастаан атаҕастаан барар идэлэннэ. Кэтириис сирдээн тимириэн сир кытаанах, халлааннаан көтүөн халлаан ыраах буолан, тот киһи тэпсилгэнигэр кубулуйан, эрэй-муҥ эҥээрдэнэн олордо. Ардыгар бэйэтигэр тиийинэр санаалар кииртэлээн ылаллара даҕаны, иэстэбил туһунан санаатаҕына, онтукайа тоҕо эрэ уостан хаалара. Дьэ, ити курдук туора топпут Карпап атыыһыт сэмсэ дьахтара буолан, түөрт ый курдук дьиэттэн быкпакка, халлааны харахтаабакка хаайыллан олордо.
Биир киэһэ тойоно таҕылын ханнаран баран, уот иннигэр түөһүллэн олорон, Ньукулайы соруйда:

Нохоо, тахсаҥҥын мин аппыттан мэһэмээни киллэр эрэ.
Ньукулай тута балачча ыйааһыннаах мэһэмээни көтөҕөн мадьалытан киллэрдэ.

Кэтириис, кэл эрэ бэттэх, — диэн, бэрт ньуолбар куолаһынан ыҥырда. Кэтии хайыай, чугуруҥнуу-чугуруҥнуу уот иннигэр чугаһаата.

Бу мэһэмээҥҥэ мааны таҥастар бааллар, ону сарсын таҥнан бэлэм олороор. Омук дойдутуттан кэлбит атаһым аатырбыт атыыһыт Вульфсон тойон, кэрэ саха дьахтарын көрүөн баҕарар. Мин киниэхэ эйиигиттэн атын кими билиһиннэриэмий, эн курдуктар элбэҕэ суохтар. Ол-бу буолан мунньаҥнаайаҕын..Омук тойонугар сирдэриэҥ даҕаны, бэйэҕиттэн бэйэҥ хоргутаар! — диэн баран, харда күүппэккэ, аан диэки баадаҥнаата. Кэтии синигэр түһэн, туохха даҕаны кыһаллыбат буола сылдьара, онон ымырдаан даҕаны көрбөтө. Тойон барарын кытта, Ньукулай киирэн:

Баҕайы, ол эйиигин улахан сулуута атаһыгар атыылаары оҥостор. Чэ, хата, баҕар анараа киһини кытта саатар кылгастык да буоллар, арыый киһилии олоруоҥ..Бэйи, таҥара дьиэтигэр сырыттарбын эн ааккар үҥэн көрүөм этэ..- Кинилэр кэнники кэмҥэ бодоруспуттара, онон ботугураһаллара элбээбитэ. Кэтириис бу муҥа-таҥа суох эмиэ бэйэтин курдук нэктэл кулут буолан титирэстии сылдьар киһини аһынара. Ол эрээри киниэхэ бэйэтин санаатын аһаҕастык кэпсииртэн туттунара.

Хайыамый, аналым оччо буоллаҕа. Хаста-хаста көрдөһөөхтөөтүҥ, туох да сырдык ыйдаҥаран көстүбүтэ суох. Арааһа, таҥара миигиттэн кэлэйэн, тиэрэ хайыспыта ырааппыт быһыылаах, хата ол оннугар тулам араас абааһыларынан туолла ини. Испэр кытта киирбиккэ дылылар, тоҕо эрэ санаам барыта хара..- диэн, санаатын иһитиннэрдэ.

Кэбис, тоойуом, итинник тыллаһар аньыы, син тот олордохпут дии. Эн эдэргин, онтон кини сотору кырдьыа-ахсыа, оччоҕо баҕар..- диэн баран, тылын быһа ыстаата. Кэтириис Ньукулай кэпсээниттэн, Карпап Өстүөһэ диэн алдьархайдаах уордаах хотун ойохтооҕун, үс улааппыт уолаттардааҕын билэрэ. Ньукулай кэпсээнинэн, уолаттар аҕаларын курдук буолбакка, киһилии дьон сурахтаахтара. Тойон эдэриттэн ымсыырбыт дьахтарын барытын араас албаһынан эрийэн ылан, суорума суоллуур идэлээх эбит. Туһанан баран, кими атах балай үүрэрэ, кими атыылаан харчы оҥосторо, бэйэтин дьыалата курдук. Оннооҕор, аҕыйах сыллааҕыта эдэркээн баҕайы кыысчааны хантан эрэ аҕалан, соҕурууну соҕуруунан соһо сылдьан баран, биирдэ мэлитэн кэбиспит.
Ньукулай: «Дьууктаабыт да буоллаҕына, көҥүлэ,» — диэн түмүк оҥороро. Ити сидьиҥ быһыытын үрдүк тойоттор биллэллэр даҕаны, тоҕо эрэ билбэтэх-көрбөтөх курдук тутталлар үһү. Баай буолан эппиэккэ турартан дөбөҥнүк куотары сатыыр.

Чэ кини даҕаны үтэһэтэ туолуоҕа, — Ньукулай сырыы аайы кэпсээнин ити тылларынан түмүктүүрэ.
Кэтириис сымыһаҕын хаан оҕуолуор диэри быһа ытыран, саҥата суох хаалара эрээри, Ньукулай этэрбэһин оһугар анньына сылдьар кыыннаах быһаҕар ымсыырбыт хараҕын уотун быраҕан ылара.

Кэтириис, оҕом эрэ буолларгын эрэйи этирик түөһүнэн эрдибит, муҥу муннунан тыырбыт киһи биир күттүөннээх тылын долоҕойгор хоҥнорон өйдөөн иһит. Мин тойоҥҥо бэрт буолан эппэппин, эйиигин сыыһа быһыыламматын диэн этэбин. Төһө даҕаны ыарахан буоллар, тойон тугу эппитин эҥкилэ суох толоро сатаар. Анараа атаһа эйиигин сэҥээрбэтэ даҕаны, дьылҕаҥ төннүбэттик түҥнэстэр. Кини хаһан баҕарар туһаммыт дьахтарын маҥнай үрдүк сололоох тойотторго көрдөрөн, улахан сыанаҕа атыылыы сатааччы. Онтукайа табыллыбатаҕына, намыһах сыанаҕа ким ыларга батарар. Ол дьоно туох диэтэҥий, арбаҕастаах да аргыстаспат абааһылара буолааччылар. Мин эйиэхэ итинтэн атын тугунан даҕаны көмөлөһөр кыаҕым суох. Бүгүҥҥү тойон туох да сытала суох байбыт, ханнык эрэ омук сириттэн сылдьар киһи дииллэр. Кини эйиигин кытта манна баарын эрэ тухары олоруоҕа, онтон сөбүлээтэҕинэ, кэллэҕин аайы илдьэ олорор дьахтар оҥостуоҕа. Сөбүлээбэтэҕинэ, ким баҕарбыкка уларсыкка сылдьар тэпсилгэн дьахтар гыныахтара. Кэтириис, аны кэлэн туох кистэлэй, дьахтар кубулҕатынан туһанары сатыырыҥ буоллар, барыта бэйэҥ илииҥ иһигэр буола түһүө этэ. Кинилэр туһанар буоллахтарына, эн да туһанарыҥ тоҕо сатаммат..Саппыйалаах баай улахан кийиитин Татыйааһы көрөрүҥ буоллар, Карпап атыылаабыт дьахтара диэҥ суоҕа этэ. Кинини Хаҥаластан аҕалбыта. Сыл курдук буолан баран, аймах дьахтарым диэн албыннаан, эргэ биэрбитэ. Татыйаас сүрдээх сытыы-хотуу кыыс буолан, тойону бэйэтин төбөтүн эргитэн, тылыгар киллэрбит этэ. Эн даҕаны туох итэҕэстээх буолуоххунуй, арай өсөһүҥ эрэ мэһэйдиир. Киниэхэ куруук бүргэскин көрдөрө сылдьаҕын, албыннаһары сатаабаккын. Эр киһи кыра оҕо курдук, ардыгар кэнэн соҕус буолар, ону туһанары сатаатаргын. Аны уруккугар хайдах даҕаны төннүбэккин, ону өйдөө..- Ньукулай ити киэһэ сатыырынан-кыайарынан сүбэлээбитэ буолбута.

Ньукулай, эн кинини итиччэ абааһы көрөр эрээригин, тоҕо баччааҥҥа диэри арахпакка нэктэл кулут буола сылдьаҕын?

Мин эр киһи элээмэтэбин, миигин ким даҕаны, атыылыы да атыылаһа даҕаны сатаабат. Кулут ыамата күн сирин көрүөҕүттэн моонньугар сыаптаах, атаҕар-илиитигэр хандалылаах, көхсүн эрэ тоһуйары аналлаах төрүүр. Ону кытта эйэлэспэтэххинэ, ыт курдук быаргын быһа үктүөхтэрэ..- Ньукулай умса нөрүйэн олорон, сибигинэйэ былаан саҥаран баран, ким эрэ истиэ диэбитти, тулатын өҥөҥнөөмөхтөөн ылла.

Онтон эһиги үтүө дьонтон төрөөбүт эрээри, тэҥнээххит атаҕастабылыгар түбэһэн, муҥу көрө сылдьаргыт сүрүккэтэ бэрт. Чэ, ити курдук..Кытаат, бөрөлөр ортолоругар түбэһэн баран, бөрөлүү майгыланнаххына эрэ тыыннаах хаалыаҥ. Мин ити эйиигин кытта бодоруспуппунан аһаҕастык этэбин, өсөһөн туһа суоҕун билээхтиир буоллаҕым дии..- диэн баран, бэйэтэ эппитин итэҕэйбэтэхтии, Кэтирииһи куттаммыт харахтарынан кылап гына көрө охсон ылла. Анараата кини оһугар анньылла сылдьар быһаҕыттан өссө даҕаны хараҕын араарбакка турарыттан, этэ тардан дьик гынна, уонна:

Оо, муҥнаах, мэйиигэр биилээх киирбит ээ, бадаҕа..Ити үтүө тыллартан хадьарыҥ оҕоккото хааҥҥын хамнаппата тоҕо бэрдэй. Дьахтар да дьулаан дьүүлү дьууппатын анныгар куду анньан кистиир эбит буоллаҕа. Арах, арах..Тугу-тугу оҥостоохтуугун..- диэн баран тиэрэ хайыста.

ДӨЛҮҺҮӨН СИБЭККИТЭ🌸

    ( _Сэһэн_)

            5

Сарсыныгар Карпап мааны тукку сыарҕаны икки көтөл акка көлүнэн, киһи билбэт буолуор дылы ыбылы киэргэнэн, киэһэлик дьиэҕэ көтөн түстэ. Хостон дьиктитик холкутуйбут Кэтириис, мааны таҥаһы таҥнан тахсан кэлбитигэр, эргийэ сылдьан көрбөхтөөтө уонна уруккутун курдук самыыга охсон лап гыннарбакка, астыммытын биллэрэн, тоҥхох гынна.

Дьэ, Кэтириис, Вульфсон тойоҥҥо сөбүлэттэххинэ, бары даҕаны табыллыахпыт, онон бэйэ бодоҕун тардын. Мин киниэхэ мээнэ дьахтары илдьибэппин, эйиигин сыаналыырым, ытыктыырым оччо буолан билиһиннэрэбин. Ону түһэн биэрдэххинэ, бэйэҕиттэн бэйэҥ хоргутаар..- Онтон хатыылаах соҕустук көрөн ылан баран:

Тыытыллыбатах кыыс курдук тыҥыраххын көрдөрөн мунньаҥныы сылдьаайаҕын. Эйигин эрэнэрим бэрт буолан, олоххун оҥоруохпун баҕарарбыттан илдьэ баран эрэбин, онон миэхэ махтаныах эрэ тустааххын, — диэн, туох эрэ үтүөнү оҥорон эрэр киһи курдук өссө лаппыйан эттэ:

Дьэ, үчүгэй бытааһах буолбат дуо, Ньукулаай?! Һа-һа-һа..Мин туһанары эрэ буолбакка, туһалыыры эмиэ сатыыбын ээ, Кэтириис, кэлин махтанаргыттан соло булуоҥ суоҕа..- Күлэн алларастыы-алларастыы Кэтирииһи иннигэр уктан илдьэ таҕыста. Суһуктуйан эрэр эрдэтээҥҥи сааскы киэһэ этэ. Халлаан чараас итир былыттарга хараҥаран эрэр күөх хараҕын килбигийэ кистиирин Кэтириис сонургуу көрөн эрдэҕинэ, сыарҕалаах ат Вульфсон тойон баараҕай тутуулаах дьиэтин иннигэр тохтоото. Онуоха, санаата халыҥ суорҕаны саба тардыммыттыы эмиэ хараҥара түстэ. Атыы-эргиэн дьиэтин кэтэх өттүнэн киирэр улахан олбуор аана тэлэллэрин кытта, Ньукулай атын ол диэки салайда. Кэлбит дьон үрдүк кирилиэһинэн өрө хаамсан тахсан, киэҥ аанынан иһирдьэ киирдилэр. Кэтириис маннык сиэдэрэй маллаах-саллаах, сырдык-ыраас, киэҥ-куоҥ дьиэҕэ хаһан сылдьыбыта баарай, толлон аан чанчыгар тэпсэҥнии турда. Өр-өтөр буолбакка, ханнык эрэ нуучча дьахтара кэлэн, илиититтэн сиэтэн уһун көрүдүөрүнэн түгэх хос диэки дэллэритэн илтэ. Балачча кэҥэс, эмиэ олус сырдык уоттаах ис киирбэх хоско киллэрэн, бүрүнэн кэлбит тииҥ истээх сонун устан, көхөҕө ыйаата. Төннөн кэлэн сүр эйэлээхтик эмиэ илиититтэн ылан, «мин бу баарбын» диэбиттии, мэтэрийэн турар түрүмэ сиэркилэ иннигэр ууруллубут сымнаҕас олбоххо олорто, уонна:

Илюша албыннаабатах, эн чахчы саха кырасаабыссата эбиккин..Мин кып-кыратык бүрүчүөскэҕин көннөрөн, сирэйгин-хараххын тупсаран биэриэҕим да, бүтэр, — диэтэ, уонна ыйыта барбакка, Кэтириис уһун хойуу баттаҕын өһүлэн, тараабытынан барда. Ол туран, Кэтириис куттанан титирэстиирин сэрэйдэҕэ буолуо.

Милочка, тоҕо олус долгуйаҕын, уоскуй, Эдгард олус үчүгэй киһи, туох даҕаны куһаҕаны оҥоруо суоҕа, — диэн олуттаҕастык сахалыы кулугуратта. Кэтириис көрөн олордоҕуна, суһуоҕун араастаан эрийэн-мускуйан үйэтигэр көрбөтөх бүрүчүөскэтин өрөн таһаарда. Итинэн бүппэтэ, эрчимнээхтик бэйэтин диэки хайыһыннары тардан, хомуот үрдүгэр турбут кыра иһиттэртэн минньигэс сыттаах кырааскалары, буударалары ымньаан ыла-ыла сирэйин-хараҕын тупсара оҕуста уонна астыммыттыы төттөрү сиэркилэ диэки эргилиннэрдэ. Хартыынаттан түһэн кэлбит курдук олох атын кыыс иннигэр кынтайан олорорун көрөн, Кэтириис соһуйан ходьох гынан ылла.

Олус даҕаны кэрэҕин, мин олох биллэ-биллибэт эрэ тупсардым, — диэн баран, дьахтар ханна эрэ элэс гынан хаалла. Кэтириис бугуһуйбут сылгы курдук тугу гыныан булбакка, тура-тура олоро, балачча сырытта. Көрүдьүөргэ дьахтар хобулугун тыаһа тоһурҕаан иһэрэ иһиллэрин кытта, кырынаас хаарга умсарыныы Кэтириис маҕан кырааскалаах аан кэннигэр түспүтүн бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалла.

Где ты милочка? Да не будь такой дикаркой..Господин ждёт..- диэн дьахтар хойуу куолаһынан нууччалаан кулугуратан баран, үөрүйэх баҕайытык аан кэннин харбаата. Кэтириис өсөһөн көрдө да, анарааҥҥыта эрчимнээх илиитинэн туһахха иҥнибит куттас куобаҕы сылбах анныттан ырычаахтаһыннарбытынан өрө ыйаан таһаарар курдук, ньылбы соһон таһааран иннигэр туруорда. Көмүс дуйдаах сылабаары мааны остуолга уура илдьээри быылын, күлүн ыраастыы сотор курдук баттаҕын, таҥаһын көннөрдө, онтон:

Ну-с, с богом..- диэтэ да, үөс-батааскы биэрбэккэ Кэтирииһи көрүдүөр диэки дьөгдьөрүттэ.
Икки аҥы тэлэллэн аһыллар сиэдэрэй оһуордарынан бачыгыраабыт аан иннигэр кэлэн, дьахтар Кэтириис таҥаһын-сабын өссө төгүл көннөрдө. Онтон үөрэнээччититтэн астыммыт учууталлыы тоҥхох гынна уонна ааны аһа баттаата. Кэтириис, хос сырдык уотуттан хараҕа саатан, кынат курдук куруһуба бэлэнньиктээх харытын оҕотунан сааппыт хараҕын хаххалана түстэ. Сүрэҕэ тиргэҕэ иҥнибит хабдьы курдук биир кэм өрө тилигириир. Төттөрү сүүрүөҕүн, дьахтар кэнниттэн үтэйэн турар.

Катерина Дмитриевна, киир, аас..- тойонун саҥата бу сырыыга олох атыннык, өссө хайдах эрэ истиҥник иһилиннэ. Хайыай, манна билэр эрэ киһитэ кини буоллаҕа дии. Өрө салыбырыыр атаҕар уйуттубакка сууллан түһүөх курдук кэннинэн чинэккэлээн эрдэҕинэ, били дьахтар хонноҕун анныттан харбаан ылан, хос ортотун диэки илтэ. Кэтириис ким баарын даҕаны дьүүллээн көрбөккө, атаҕын тумсун одуулуу истэ. Иһиттэҕинэ, иннигэр ыараханнык ыскамыайка буруһууната кыычырҕаата. Дьахтар тохтоото. Сүүнэ үлүгэр күлүк иннигэр кэлэн тохтообутун Кэтириис сэрэйдэ.

Катерина Дмитриевна, я польщен..Прелестно..- диир сөҥ куолас төбөтүн үрдүнэн ой дуораанын курдук иһиллэн ааста. Төһө даҕаны куттаннар, өрө көрбүтэ, иннигэр икки саһаан холобурдаах, үллүбүт тиэстэ курдук маҕан сирэйдээх, халлаан өҥө оонньуур күөх бүлтэччи көрбүт харахтаах, хонтоллубут улахан муруннаах, убаҕас чачархай баттахтаах, сүрдээх мааны таҥастаах киһи аҥаар илиитин уунан турар эбит. Киһи сымнаҕас көрүүтүттэн Кэтириис арыый уоскуйбукка дылы буолан, салыбырас буолбут илиитин хардары уунна. Анараата, сымнаҕас эттээх илиитинэн сэрэммиттии кыыһы тарбаҕын төбөтүттэн ылла:

Мне очень приятно..- диэн хайдах эрэ долгуйбут куолаһынан эйэргээбиттии этэн баран, илдьэн дьыбааҥҥа олорто.

Билсэн кэбиһиҥ, бу мин атаһым Аппанааһыйап Миитэрэй Уйбаанабыс кинээс кыыһа, Катерина Дмитриевна. Онтон бу тойон Эдгард Вульфсон. — Карпап арыгы иһэн ньалҕарыйбыт сирэйэ илин-кэлин түһэн мылаарыҥныыр. Кини били Кэтириискэ тойомсуйан хаһылыччы көрөрө, баргыытаан саҥарара ханна даҕаны суох буолбут.

Олус үчүгэй..Катерина Дмитриевна биһикки биир тылы булуохпут дии саныыбын. Маннык кэрэ сибэккини баччааҥҥа диэри ханна кистии сытыарбыккыный? Уонна кини маннык дьиикэй дойдуга хантан баар буолан хаалбыт розаный? Дьэ соһуттуҥ дии, доҕоор..- дии-дии Вульфсон Кэтириистэн хараҕын араарбакка кириэһилэҕэ олорон ыйыталаһар. Киһитэ:

Хантан булбутум, ол мин бэйэм кистэлэҥим. Үчүгэй диир буоллуҥ да, кэпсэтии онон бүтэр. «Доҕор туһугар сото тостор» дииллэрэ, биһиги өбүгэлэрбит..- Ити курдук киһиргээн чабылана олордоҕуна, Вульфсон, саҥа кыһыллыбыт мас хамыйах курдук бөлтөйбүт илиитин көмүс биһилэхтээх тарбаҕынан Карпавы ыҥыран ылла, уонна кулгааҕар тугу эрэ сибигинэйдэ. Киһитэ күлүм аллайаат, Кэтириискэ тиэхэлээхтик хараҕынан имнэнэн баран, аан диэки дьөгдьөрүйдэ. Кэтириис тойону кытта соҕотох хаалла. «Билигин үрдүбэр түһүөхтээх» диир санааттан, кумуйуоҕунан кумуйан, тэтиҥ сэбирдэҕинии титирэстии олордо. Киһитэ балачча саҥарбата, онтон «да-с..» диэбитинэн эрчимнээхтик ойон турда. Онуоха Кэтириис сарылаабытынан, аан диэки ыстанна.

Господи..Дорогая, туох буоллуҥ? Ким даҕаны эйиигин тыыппат ээ. Фекла!! — диэн, өрүһүттэриэх били дьахтары ыҥырда. Анараата сымыйанан эппит курдук, хос ортотугар биирдэ баар буола түстэ.

Уведи Катерину Дмитриевну в свою комнату. И успокойте же..Что это с ней? — Ииримтийбит курдук сарылыы-сарылыы куота сатыыр Кэтирииһи аһыммыттыы көрөн туран, соруйда. Вульфсон омуктуу таттаран сахалыы нууччалыы булкуйан саҥарара.

Мин кинини кытта кэлин кэпсэтиэҕим. — Фекла ону истээт, аан аттыгар турар суон остоолбо кэннигэр саспыт Кэтирииһи харытыттан харбаан ылан, били хоһугар төттөрү илтэ.
«Быһыыта, сөбүлээбэтэ быһыылаах..Төттөрү ыытар эрэ, хайыыр..Чэ хас киһи тэллэҕэ буолуохпунуй, биир даҕаны сөп..- дии санаат, Кэтириис атаҕар уйуттубакка нукус гынна.

Ты что, милочка?! Ыарыйдыҥ дуу, тугуй? Итиччэ улахан тойоҥҥо сөбүлэтэн баран үөрүөххүн билбэккэ, туохтан куттанан салыбырыыгын? — Фекла сэмэлиир икки саатата сатыыр икки ардынан баллыгырыы иһэн ыйытар.

Билигин..Билигин туруоҕум..уонна барыаҕым..- Кэтириис ону истэн санаата бүтэһиктээхтик холунна. Хараҕын уута икки иэдэһинэн омуннаахтык таҥнары суккулунна.

Ханна бараары гынаҕын, манна хаалаҕын! — Фекла кытаанахтык этэн баран, Кэтирииһи синньигэс биилиттэн ылан хоско киллэрэн дьыбааҥҥа сытыарда.

Билэбин. Көннөрү бэйэм санаабын этэбин..- Муннун анныгар ботугураан баран, хараҕын быһа симнэ. Кини уһун кыламаннарын быыһынан сиик таммаҕын курдук ыраас уу бычыгыраан тахсыбытыгар кыһаммата. Арай синигэр түспүтүн биллэрэн, биллэ-биллибэт мүчүк гынна.

Странная ты барышня. Эйиигин киһи өйдүүрэ уустук..- Фекла таас куукула курдук кэрэ кыыһы дьиктиргээбиттии одуулуу туран, — Төбөҥ иһигэр тугу буһара сылдьаргын, айбыт таҥара даҕаны таайыа суох. Однако далеко пойдешь.

Мин Таҥара көйгө оҕотобун. Буруйа суоҕум үрдүнэн бэйэтэ миигин атаҕастыыр..- Кэтириис тиэрэ хайыста.

Кэнэн даҕаны сордооххун..Төттөрүтүн, Таҥара эйиигин олус хатаҕалаабыт, ол иһин торбос курдук өһөскүн, — диэн баран, Фекла бэйэтин хатаччы хаппыт кускуур курдук быһыытын, суордуҥу тоҥсоллубут муннун, алаадьы курдук улахан уостарын, тимиччи түспүт кыараҕас өҥө суох хараҕын сиэркилэҕэ көрүнэ охсон ылла. Кэлэйбиттии бэйэтин бэйэтэ кынчарыйда, уонна, — Эн оннугар буолуохтарын төһөлөөх дьахтар баҕарбыта буолуой..- диэн түгэхтээхтик этэн баран, аан диэки сукуҥнаата.

ДӨЛҮҺҮӨН СИБЭККИТЭ🌸

    ( _Сэһэн_)

            6

Сарсыарда Фекла киирэн Кэтирииһи ытыар диэри киэргэтэн, тойон аһыыр «остолобуой» диэн ааттыыр улахан хоһугар таһаарда. Муҥура суох уһун остуол уһугар Эдгард аһыырдыы оҥостон олорор. Кэтириис киирбитигэр ойон туран, толору кутуллубут ыаҕастаах уу курдук дьалкыҥнаан кэлэн, эмиэ тарбаҕын төбөтүттэн ылла:

Баһаалыста миигин кытта сарсыардааҥҥы аһылыкпын үллэһин, — диэтэ сымнаҕастык. Уонна эппиэт күүппэккэ сиэтэн илдьэн бэйэтин утары остуол аҥар уһугар олорто. Онтон оннун булан баран:

Екатерина Дмитриевна, эн миигиттэн куттаныма, мин эйигин тыытыам даҕаны, тыыттарыам даҕаны суоҕа. Көннөрү манна баар кэммэр дьиэм хаһаайката буол. Аттыбар кэрэ дьахтар баарын оҕо эрдэхпиттэн сөбүлүүбүн. Тугу гынаргынан гын, тугу таҥныаххын-аһыаххын баҕараргын Феклаҕа эбэтэр миэхэ кыбыстыбакка этэр буол. Мин биир дьахтары аһатар-таҥыннарар кыахтаах киһибин. Онтон эн кураанах дьиэбин бэйэҕинэн киэргэт эрэ. Сахаҕа маннык кэрэ кыыс баара буолуо дии санаабат этим, көннөрү атаспар Карпавка дьээбэлээн кэриэтэ эппитим. Манна олус соҕотохсуйабын, ол иһин. Кини эйигин аҕаҕыттан көҥүл ылан аҕаллым, онон эппиэтинэһэ билигин эйиэхэ диэбитэ. Дьонуҥ утарбат буоллахтарына мин курус олохпун киэргэт..- диэн, бэрт боччумнаахтык быһаарар курдук эттэ. Кэтириис тугу даҕаны хардарбата. Киһитэ балачча күүтэн олоро түстэ, онтон харытын ньыппарынан аһаан кимиритэн барда. Кэтириис көрөн олордоҕуна биэс-алта толуу киһи аһыыр аһын биирдэ чыпчырынан кэбистэ уонна сыа-арыы ньалҕарыйбыт илиитин, уоһун маҕан былаатынан сотто-сотто:

Билигин утарбат буоллаххына, дьон кэлэ илигинэ факториябын көрдөрүөҕүм, баҕар тугу эмэ сөбүлүөҕүҥ. Соторутааҕыта Париж салоннарыгар эрэ атыыланар сэлээппэлэри аҕалбытым, эйиэхэ олус барсыахтара, — диэн баран, кэлэн илиитин уунна. Кэтириис кэтэмэҕэйдии барбата, оҕолуу намчы илиитин Эдгард мыс курдук эттээх илиитигэр уурда. Вульфсон суол туруор диэри Дьокуускайтан хамсаабата. Кэтириис киниэхэ дьукаах буолан эйэ дэмнээхтик сааһаата, сайылаата. Киһитэ кинини дьоҥҥо «Бу мин кэрэ компаньонкам», диэн билиһиннэрэр. Доҕордуу сыһыантан атыны ирдээбэт буолан, кэнникинэн Кэтириис уоскуйан, Карпаптан ылбыт ыар атаҕастабыла арыый мүлүрүйэ быһыытыйбыта. Эдгард доҕотторо «кэрэ компаньонканы» билсэ, симэҕин, таҥаһын-сабын көрө сыбыытыыллара элбээбитэ. Тойон онно баҕас үбүн харыстаабат. Кэтириис хараҕын эрэ быраҕыа кэрэх, киэһэ ол мал иннигэр сытар буолара. Сотору Екатерина Дмитриевна куорат мааны эрэ ыалларыгар сылдьар сураҕа иһиллибитэ. Дьахтар эрэ барыта сураһа-сураһа эккирэтэ сылдьан көрөр, хайгыыр, үтүктэн таҥна сатыыр үгэстэммиттэрэ. Кырыылаах тыллар даҕаны ханна барыахтарай, бааллара эрээри, Кэтириис синигэр түһэн, ону аахайбаттыы туттара.
Кэмниэ кэнэҕэс сыарҕа суола туран Вульфсон дьэ дойдулуурдуу тэриммитэ. Кэтириис, аны сааска диэри дьиэ дьиэлии хаалыахтааҕа. Биир күн тойон атастарын ыҥыртаан, атаарыы бэчэрииҥкэтин тэрийэр санаатын иһитиннэрдэ. Биллэн турар Карпап онно ойоҕун, уолаттарын илдьэ ыалдьыт буолан кэлиэхтээҕэ. Кэтириис ону истээт, санаата алдьанна:

Төбөм ыарытыйар, мин бэчэрииҥкэни көтүттэхпинэ хомойуоҥ суоҕа дуо? — диэн, сарсыардааҥҥы остуолга олорон ыйытта. Кэтириис Карпап кэллэр эрэ хоһугар хорҕойорун, Эдгард хайдах бэлиэтии көрбөт буолуой, билэрэ.

Илья Карпап эн аҕаҥ атаһа буолар буолбат дуо, тоҕо кини кэллэр эрэ харах далыттан сүтэ сатыыгын? Кини эйигин күөмчүлүүр дуо, эн миэхэ эт ээ. Оннук буоллаҕына, мин кинини оннугар туруоруоҕум, — диэн соһутта. Кэтириис били Ньукулай: «Дьахтар кубулҕатынан туһан..» диэбит сүбэтин өйдөөн, хаста даҕаны «оннук» диэҕин санаталаан баран, «бэйэм..» диир киччим санааттан, тылын быһа ыстаата.

Бу киэһэ манна баар доҕотторум бары кэлиэхтэрэ, онуоха хаһаайката суох чуҥкуга бэрт буолуоҕа, хомунан көрөөр, көрдөһөбүн, — диэн баран, таптаабыт хараҕынан Кэтирииһи имэрийэ көрөн ылла.
Чахчыта даҕаны сулумах киһи чуҥкук олоҕун киэргэппит, элбэх саҥата-иҥэтэ суох эрээри, үрдүктүк тутта сылдьар кэрэчээн кыыска, Эдгард дөбөҥнүк убаммыта. Төһө даҕаны үрүҥ эһэ курдук баараҕай буоллар, бу кырачаан кылбаа маҕан кырынаас курдук саха кыыһын хатыылаах хараҕыттан уоттан куттанар курдук саллара. Ол оннугар Кэтириис тыа кэрэ чыычааҕын курдук чыбыгырыырын истэ-истэ, кута-сүрэ көтөҕүллэрэ. Саҥа былааччыйа кэтэн баран иннигэр эргичиҥнээтэҕинэ, кууһан ылан ууруон-сыллыан туохтааҕар даҕаны баҕарара эрээри, кини билбэт туох эрэ ыарахан охсуутун ылбыт кыысчаана эр киһи имэҥнээх санаатын сэрэйэ охсон, дьигиҥнии түһэриттэн туттунара. Кэлин бэйэтин сыһыана дириҥээтэҕинэ хардары сылааспытын үллэстиэхпит, билигин сыһыйдын, үөрэннин диэн, уоскутунара.

ДӨЛҮҺҮӨН СИБЭККИТЭ🌸

    ( _Сэһэн_)

             7

Күүтүүлээх бэчэрииҥкэҕэ куорат бары үтүөлэрэ тоҕо анньан кэлбиттэрэ. Кэтириис Вульфсон аттыгар сымнаҕас дьыбааҥҥа төбөтүн кынтаччы туттан олороро. Карпаптар саха тэҥэ суох киэргэнэн киирэн кэлбиттэрин, хараҕын даҕаны чыпчылыйбакка өһөстүк утары көрө тоһуйбута. Ылдьаа үөннээхтик мүчүйбүтүнэн кэлэн Кэтириис илиитин уураан ылбыта уонна:

Бу мин хотун ойоҕум Өстүөһэ Ыстапаанабына, — диэн аттыгар турар маҕан толуу дьахтары билиһиннэрбитэ. Дьахтар Кэтирииһи сэнээбиттии үрдүттэн анныгар диэри сыаналыыр харахтарынан самнары көрөн түһэрбитэ:

Бу дуо, Ныһар Миитэрэй кыыһа? Ыы-ых.. — диэн туох эрэ түгэх санаалаах ынчыктаан баран, халбарыс гыммыта.

Бу Кыра Ылдьаа, Илья Ильич, мин улахан уолум, — Карпап үс уолтан биирдэстэрин диэки илиитин даллах гыннарда.
Дьонугар холооно суох көрсүө-сэмэй көрүҥнээх, толбоннурар хара куударалаах, хойуу хаастарын аннынан буспут моонньоҕон курдук төгүрүччү оттомноохтук көрбүт, инилэриттэн төбө холобурдааҕынан үрдүк уҥуохтаах уолу көрөөт, Кэтириис сүрэҕэ мөҕүл гыммыта. Уол эмиэ кыыс илиитин сэрэммиттии ылан иһэн, тоҕо эрэ итии чоҕу туппуттуу маҕан сирэйэ кытаран тахсыбыта. Кэтириис илиитин элбэх киһи туппута эрээри, Кыра Ылдьаа илиитин сылааһа уһун киэһэни быһа туох эрэ урут билбэтэх сылаас долгуннарынан хаарыйа сылдьыбыта. Ону сүтэриэм диэбиттии, сотору-сотору дьон быыһыттан уолу хараҕынан көрдөөн булара уонна илиитин муннугар саба туттан сыллаамахтаан ылара. Сонун, омуннаах иэйии күүппэтэх өттүттэн үүйэ туппутун аралдьытаары, аттыгар турар Эдгард сымнаҕас илиитин ыга туппута. Киһитэ үөрэн сэгэс гынаат, хардары улахан ытыстарынан Кэтириис намчы илиитин хаайа тутан ылан, инчэҕэй эттээх уоһугар даҕайбыта. Кыыс сиргэммиттии илиитин сулбу тардан ылбытын бэйэтэ даҕаны өйдөөбөккө хаалбыта. Киһитэ ону дьахтар хаппырыыһын курдук санаан, килбиктик мүчүҥнээбитэ. Кэтириис эмиэ тулатыгар эйбэҥнэһэр дьон ортотугар кыра Ылдьааны хараҕынан көрдөөбүтэ. Соһуйуон иһин, киһитэ олох чугас кинини тонолуппакка одуулаан турарын көрөөт, тыына хаайтаран аан диэки харбыаласпыта.
«Бу тугуй, иирдим дуу? Суох, суох, итинник сатаммат..Кини эрэ буолбатах. Оо, Айыы Таҥара, миигин олус даҕаны оонньуу оҥоһуннуҥ..Кыра Ылдьаа миигин тоҕо итинник сылаастык көрөрө буолуой..Оо, суох-суох, алҕас! Билигин тымныы салгынынан тыыннахпына ааһыаҕа..Кини мин илиибин кимнээҕэр даҕаны истиҥник туппута ээ, ол аата туох эрэ дириҥ санаалаах буолуон сөп..Бу туох буоллум? Кини мин өлөр өстөөҕүм уола эбээт..Киниттэн хайдах аккаастанабын..» диэн, санааларын ыырыгар мунан оронугар умса түһэн сытта.

Хайа, Кэтириис, миэхэ тойоҥҥор махтаныаххын баҕарбаккын дуу? — диир Карпап сидьиҥ саҥата кулгааҕар сибигинэйбитигэр олоро түспүтэ, холуочук киһи дьиикэй сирэйэ иннигэр бу марбайан турар эбит.

Наһаа даҕаны тупсубуккун, эр киһи эрэ сүлүһэ хамсыах. Дьэ эрэ, миигин хайдах уоскутаҕын..- дии-дии санныттан ылан ороҥҥо тиэрэ баттыы сатаата. Кэтириис ытыһынан сирэйгэ биэрэн хабылыннарда да, киһитэ ымырдаан даҕаны көрбөтө, — Аһаа, охсуһар дьахталлары мин туохтааҕар даҕаны сөбүлүүбүн. Кэтириис, мин эйиигин олох умнубатым ээ..Чэ ол-бу буолан ыарыы-чэпчии олорума, хата дьон суоҕунан туһанан манна хайаан кэбиһиэх..

Киэр буол, сидьиҥ!!! Билигин тойону ыҥырыаҕым..- Кэтириис суостаахтык ырдьыгынаата.

Ол кини анныгар сытарыҥ мин анныбар сытартан туох уратылааҕый ээ-э?! Миигин бастакыгын баҕас умнубатыҥ ини..Чэ, сиччиэй, эрэйдээмэ, уруккубутун саныах..Үчүгэй этэ буолбат дуо? — дии-дии Кэтирииһи түбэһиэх уураан-сыллаан барда.

Дьиккэр, мин олохпун түҥнэри ууран баран, сааппакка манна киирэн атаҕастыы сатыы тураҕын?! Эн миигин өлөрбүтүҥ, аны билигин мин эн тыыҥҥын иһиллиэҕим!!! — диэт, Кэтириис сыттыгын анныттан бүтүн харыстаах, сытыы өргөстөөх быһаҕы сулбу ойутан таһаарда. — Иэстэбилэ суох талбыт дьахтаргын атаҕастыы үөрэммиккин дии..Суут-сокуон туһалаабат буоллаҕына, тэпсибит сибэккиҥ дьаатыттан өл!!! — диэн, киһи куйахата күүрүөх өһүнэн туолбут куолаһынан хаһыытаан баран, куттанан кубарыйа өлөн турар киһини искэ анньан кибилиннэрдэ. Карпап бастаан, иһин туттубутунан ойон турда, онтон итэҕэйбэтэхтии илиитин нэлэттэ. Хараҥа хаан ытыһыгар толору тохтубутун көрөөт, хараҕын турулус-тарылыс көрбүтүнэн, тобуктуу түстэ:

Ол иһин аҕаҥ сэрэппитэ ээ, «Ити дөлүһүөн сибэккитэ» диэн. Чахчы сытыы иннэлээх эбиккин..- диэн, бөлүөстүбүт куолаһынан бөллүгүрээтэ уонна умса баран түстэ.
Кини анныттан кырааскалаах муостаҕа солуута суох элбэх хаан халыйан таҕыста. Кэтириис бэйэтэ оҥорбутуттан бэйэтэ бэркиһээбиттии хааннаах быһаҕын эргим-ургум тутан көрүөлээтэ, онтон: «Кэбирэх да эрээри киэптээбиккин..» диэбиттии, Карпап өлүгүн эргийэ хаама сылдьан дьиктитик умайбыт харахтарынан дьөлө үүттээтэ. Кыһыыта-абата киирэн, ис-иһиттэн имэҥирэн тыһы эһэ курдук часкыйбахтаан ылла. Ити икки ардыгар ааны ким эрэ тоҥсуйан тобугуратта. Кэтириис булка үөмэр бэдэр кыыл курдук сымсатык, аан кэннигэр ыстанна.

Катерина Дмитриевна, тоҕо хаһыытыыгын? — диэбитинэн, боруҥуй хоско ким эрэ көтөн түстэ. Кэтириис бэйэтэ даҕаны билбэт эрчиминэн биирдэ ойоот, киһи кэннигэр баар буола түстэ. Киһитэ эргиллиэн икки ардыгар маҕыйа түһэн баран быһаҕынан бүөргэ анньан кибилиннэрдэ. Киһи соһуйан «ыы-ых!» диэтэ, уонна аал хоҥнорун курдук бытааннык эргийдэ. Муҥунан көрбүт кыра Ылдьаа:

Тоҕо? Мин эйиигин быыһыы кэлбитим дии.. — диэтэ уонна уйуттубакка кыыс атаҕын кууспутунан сиргэ олоро түстэ. Итинтэн букатын соһуйбатах көрүҥнээх Кэтириис, быһаҕы ыбылы харбаабыт титирэс илиитинэн уол хойуу баттаҕын истиҥник ааттаһардыы имэрийдэ. Онтон тоҕо эрэ тобуктаан сойо илик уоһуттан умнубатарбын ханнык диэбиттии, уһуннук уураата:

Баһыыба доҕоччуок..Эн миигин чахчы быыһаатыҥ эбээт..Утарбат буоллаххына сотору бииргэ буолуохпут. Бырастыы..Таах мин ааммын тоҥсуйан уһуктаахха атылыннаххын..- диэн, уол өһөн эрэр хараҕын долгуйбуттуу утары көрөн олорон өрүһүспүттүү саҥарбахтаан хаалла.

Барыта сөп..Мин мантан ордук эйиэхэ биэрэрим суох ээ, көмүһүөм..Көрөөт сүрэхпин анаабыт сэгэрбэр эйиэхэ, олохпун бэлэхтээбитим дьолум буолбатах дуо, Кэтии? Кэтэһиэҕим.. — Кыра Ылдьаа утуйан эрэр киһилии бөлүөстүбүт куолаһынан хардарда уонна мичээр олорбут уоһун ньимиппэккэ хара харахтарын хаһан да аспаттыы быһа симнэ. Кэтириис уол налыйбыт илиитин сойуор диэри иэдэһигэр сыһыары тутан олордо, онтон туран хайыы сах көһүйбүт өлүгү ыалдьыа диэбиттии сэрэнэн сиргэ сытыарда. Холкутугар түспүт киһилии байааттаҥнаан тиийэн ааны иһиттэн хатаата. Хаан-билик буолбут таҥаһын устан дьыбааҥҥа бырахта. Чочумча толкуйдаабыттыы тура түһэн баран, хаһан эрэ Эдгард ат миинэригэр анаан атыыласпыт эр киһилии ыстаанын хатыҥыр таһаатыгар тардынна, халыҥ түү сибиитирэни утуйар ырбаахытын таһынан кэттэ. Онтон түрүмэ иннигэр олорон, «өстөөҕүм эн эбиккин» диэбиттии, уһун суһуоҕун бабыччы харбыы-харбыы хааннаах быһаҕынан сулардыы сэллээн кэбистэ. Муостаҕа түспүт баттахтар иччилэрин кытта бырастыылаһардыы хара долгуннарынан килбэчиһэ оонньуу сыттылар. Кэтириис үллэ сытар суһуоҕун көрөөт, хараҕын уута икки уһун утахтыы субурус гына түспүттэрин сөбүлээбэтэхтии харытын оҕотунан туора ньуххайан кэбистэ да, баттаҕын түүрэ харбаан ылан тыылыы тэбэ сытар Кыра Ылдьаа маҕан ырбаахытын уолугар симнэ.

Сотору тиийиэҕим, кэтэһээр..- бүтэҥитик ботугураата уонна үөрүйэҕинэн суһуоҕун силэйэрдии кэҕис гынаат, хомуот тардарыттан туох эрэ кумааҕы суулааҕы ылан ытыһыгар кумуччу тутта. Балааскайдаан тиийэн ааны аһан, көрүдүөргэ таҕыста. Ким даҕаны аахайбата, ханнык эрэ уолчаан дииллэр быһыылаах. Аан аттыгар тиийэн көхөҕө ыйанан турар билбэт киһитин сүттүүк сонун харбаата даҕаны, суһаллык таһырдьаны былдьаста. Хаһааҕа баайыллан турбут таптыыр атын сиэтэн таһааран, сыбыдахтыы мииннэ да, илин диэки туһулаан түһүнэн кэбистэ.

ДӨЛҮҺҮӨН СИБЭККИТЭ🌸

    ( _Сэһэн_)

           8

Өлбүт киһини, буолаары буолан ытаан-соҥоон куһаҕаннык барбыт эдэр оҕону таҥастыыр былыр-былыргыттан сүрдээх кэптээх, энньэлээх даҕаны буолар диэн истэрим, — Эһэм балачча саҥата суох олорбохтоон баран, кэпсээнин салгыыр. — Сиэрин-туомун даҕаны толорор биһиги кэммитигэр уустуктардаах этэ. Ол иһин тута тугу даҕаны хардарбатым, биир түүн толкуйдуурга быһаарынным. Аанчыгым ол түүн суорума суолламмыт Кэтириис муҥнааҕы аһынан, ытаан сыҥсыйан хоммута. Мин бэйэм оҕолорбун эмиэ ити Миитэрэй курдук бу дьалхааннаах олохтон көмүскүүр кыаҕым суоҕун санаан, сүрэҕим анньыалаан харахпын симмэтэҕим. Сарсыарда туран кэтэһэн мылаллан олорор хоноһобор:

Доҕоор, дьэ ыарахан көрдөһүүлээх кэлэҥҥин, санаабын олус хаайдыҥ. Интикэбит сэмэтэ-суҥхата хачча буоларын билэр буолаҥҥын, оҕолордоох киһиэхэ кэлэн олордоҕуҥ! Мин оҥорооччу киһиэхэ иэстэбилэ буоларын сэрэйэбин, онон сиэрбин-туоммун тутуһан үс түүннээх күн кыһабыттан арахпакка, икки харахтаахтан кистээн уһаныахтаахпын. Эн ыар санааҕын хайдах бу балаҕаҥҥа киллэрбитиҥ курдук, илдьэ таҕыс. Уонна икки харахпар көстүбэккэ, сүтэн хаал! Үс хонон баран бэйэҥ буолбакка, атын киһини ыытаҥҥын ыллараар..- Былыргы сиэринэн куһаҕан өлүүлээх киһини дьиэҕэ көрбөт куолу, эбэтэр муус ураҕаһынан кыйдаан ыытар сиэр баара. Онон үөт-түрэхпин харбаан ылан, ойон турбут киһини сыыһа-халты охсон хааллым. Киһим буолуохтааҕын курдук бэлэм турбут сыарҕаныгар ыстанан тахсан олордо да, эккирэтэн бачыгыраһан тахсыбыт Көстөкүүн биһикки ыйбыт-хайбыт ортотугар куотан тибилиннэрэ турбута.
Салгыы тугу гыммыппын кэпсиир табыллыбат. Үс күнүнэн ууһум балаҕаныттан букатын көрбөт буолан балааскайдаан тахсан, күрдьүк хаарга охтубуппун булбуттара. Көстүбэттэр көрөрбүн супту эмэн барбыттарын тута таайдаҕым дии. Онтон ыла бу, хараҥаҕа муна сылдьабын..
Ол эрээри, били сордоох тиһэх таҥаһын таҥастаабыппын улахан аньыынан аахпаппын, кыратык да кэмсиммэппин. Дьэ, ити ээ, көмүскэлэ суох көстүбэккэ да көлөттөрө диэн. Аанам хара өлүөр диэри тыа саҕатыгар үүнэн турар дөлүһүөн сибэккитин көрдөҕүнэ, хараҕа ууланар буолаахтыыра. — Эһэм санаата алдьанан, куруускалаах чэйин абарбыттыы тыастаахтык иһэн киллиргэппитэ.

🪶 КУОРСУННААХ✍🏻

Тохтообот харах уута.

(Аҕа кэпсээнэ. Дьиҥнээх олохтон)

Кэлиҥҥи кэмнэргэ хас хонон турдах аайы саныыр санаам, толкуйдуур толкуйум биир буолла – 60 сааспын ааһан баран мин тоҕо бөх курдук уулуссаҕа быраҕылынным?..

Өйбөр олус элбэх «тоҕо?» эргийэр, бииртэн биир төрөөн тахсан иһэр. Туох буруйум иһин? Дьиҥэр, арыгы да испэппин, табах да тардыбаппын эбээт! Киһи сиэринэн кырдьыам, үйэбин моҥуом диэбитим баара… Олох атыннык да эргийэр буолар эбит!
24 сыл тухары оҕом, уолум диэн ииппит манньабар, бу уулуссаҕа сырыттаҕым. Таһырдьа номнуо тымныйда. Буолумуна, кыһын кэллэҕэ эбээт. Оттон мин 25 сыл тухары олорбут бэйэлээх бэйэм дьиэбиттэн, эт-хаан дьоммуттан тахсыбытым үһүс ыйын ааһан эрэр. Оо, олох! Оо, санаа, санаа… Тоҕо, уолум, төрөппүт оҕокком, аҕаҕыҥ кыйдаатыҥ, сир-халлаан икки ардыгар бырахтыҥ?!
Бу үс ый иһигэр хараҕым уутун элбэхтэ тохтум. Кэлбитин бэйэм да өйдөөбөккө хаалабын. Оччо хомойдум, оччо хоргуттум.

Олоҕум кэпсээнэ.

Ааҕааччы, бу бэйэм туспунан дьоҕус кэпсээммин тулуйан-тэһийэн ааҕар, баҕар, сэҥээриэх, истиэх буоллаххына, кэпсии түһүүм.
Мин элбэх дьахтарга оҕолоохпун. Онтон биирин даҕаны көрсүбэтэҕим, кинилэр харахтарын уутун соппотоҕум, оҕо суутун сууйбатаҕым. Баҕар, ол буруйугар олоҕум тиэрэ эргийбитэ буолуо. Ол эрээри бэйэбин буруйдаах курдум санаммаппын. Эдэрбэр кыргыттар «син биир ойох ылбаккын, саатар, оҕото оҥор» дииллэрэ.
Элбэх улууһу кэрийбитим. Уһуннук олорбут сирбэр ойохтонон, көрсүүбэр оҕо оҥорон испитим. Онон билигин сүүрэ-көтө, үлэлии-хамсыы сылдьаллар. 10-ча оҕолоохпун. Улаханым кыыс. 1979 сыллаах. Кырам эмиэ кыыс. 2011 сыллаах, уһуйаан оҕото. Хас сиэннээхпин үчүгэйдик билбэппин. Арай 55 сааспар хос эһэ буолбуппун билэбин.
Ол оҕолорбуттан сэттэтэ үрдүк үөрэхтээх. Онон бэйэбин ыар буруйу оҥордум диэбэппин. Арай, эдэр сылдьан көрбөтөх оҕолорбун санаан хараҕым уута тахсар буолара, билиҥҥи кэргэним ону билэрэ да, истэрэ да. Киниэхэ барытын кэпсээбитим.
Үһүс оҕобуттан, ойохпуттан арахсан төрөөбүт дойдубар, чугас дьоммор, аймахтарбар кэлбитим. Ол кэлэн, үлэлии-хамсыы сылдьан, биир кыыһы сөбүлүү көрөн, ойох ыллым. Сааһыран эрэр дьон буолан, уруу тэрийбэтибит, көннөрү олордубут.
Өтөр уолламмыппыт. Мин олус үөрэн, бэйэм ааппын биэрбитим. Сааһыран баран оҕолонон, кэргэним үөрбүтэ эмиэ сүр. Арай, киэсэрэбинэн төрөөн тахсан баран, «аны оҕоломмоккун диэтилэр» диэн хомоппута. Албыннаабыт эбит, миигин! Онтун сэттэ сыл буолан баран биирдэ эппитэ. Ол тухары оҕо үөскээбэтин диэн испирээллээх сылдьыбыт. Оттон хайа эр киһи оҕолонуон, аҕа буолуон баҕарбат буолуой!
Дьалхааннаах 90-с сыллар саҕаланыылара хотунан-соҕуруунан сылдьа сатаан баран, Дьокуускайга көспүппут.
Куораты бастаан соҕотох булбутум. Маҕаҥҥа 3 хостоох, толору хааччыллыылаах мас дьиэ атыыласпытым. Кэлээт, онон-манан эргинэн, харчы оҥорон барбытым, толкуйдаан, ырытан-ыраҥалаан баран, 46 сааспар арыгыбын бырахпытым уонна күн бүгүҥҥэ диэри испэккэ сылдьабын.
Оннубун-тойбун оҥостон, үлэ булан баран кэргэммин, оҕобун аҕалан, быр бааччы олорон киирэн барбыппыт.
Уолбут кыра сылдьан хап-хара куудара баттахтааҕа. Атын оҕолор ону көрө-көрө, дьонноругар «ньиэгир оҕото кэлбит» диэн кэпсииллэрэ. Уолбутун сахалыы уһуйааҥҥа сырытыннарбыппыт. Онон бастаан нууччалыы саҥаран иһэн, уһуйааҥҥа сылдьан арыый сахатыйбыта.
Дьиҥэр, оччолорго кэргэним албыннаабакка, өссө оҕоломмуппут буоллар, бу курдук уулуссаҕа быраҕыллыа суох этим. Кырдьыгын эттэххэ, оҕом, уолум, ийэтигэр быдан чугаһын бу саҥа биллим.
Уолу үксүн ийэтэ көрөрө. Мин куруук кэлэ-бара сылдьарым, массыына, дьиэ-уот эргитэрим-атыылыырым. Ол эрээри улахан кыбартыыраны ыларга, кэргэмминиин иккиэн кыттыһарбыт, аҥаардаһарбыт. Бу үс сыллааҕыта эмиэ саҥа кыбартыыра ылбыппыт.

Уолум – эрэлим.

Уолбут улаатан, оскуоланы бүтэрэн, үрдүк үөрэххэ Физкультура институтугар буокса салаатыгар киирбитэ. Киирээт да, бастакы кууруска күрэхтэһэн чөмпүйүөннээбитэ, онтон куруук миэстэлэһэр буолбута. Мин онтон олус үөрэрим, «уолум үчүгэй буолсу» диэн күлүкпэр имнэнэрим. Ол эрээри онтум уһаабатаҕа. Ийэтэ оҕобун үлтү сынньыахтара диэн, буоксалыырын тохтоппута. Инньэ гынан үрдүкү куурустарга төһө да үөрэҕин хаачыстыбата тубустар, туйгун сыананы ыллар, биир да күрэхтэһиигэ кытыннарбатаҕа, онон дьарыгын бырахпыта. Итиччэ усулуобуйа баарын үрдүнэн, саатар, маастарга хандьыдаат буолбатаҕа.
Аны туран, уолбут миигин кытта куска биирдэ эрэ сылдьыспыта уонна үксүн дьиэтигэр хаалара, иһит-хомуос сууйара, атын оҕолор курдук көмпүүтэрдиирэ. Айдаарсар айдараммыт үксэ онтон саҕаланара. Ойохпор «уолбутун наһаа дьиэ «бөҕө» гыммакка, уолу уол курдук иитиэххэ» диирим да, истиэ баара дуо? Суох.
Уолбут үөрэҕин бүтэрэн, аны аармыйаҕа барар сааһа кэлбитэ. Онно кэргэмминиин санаабыт эмиэ арахсыбыта. Биһигиттэн төһө да тутулуга суох буоллар, мин оҕобут үчүгэй чааска сулууспалаан кэлиэн баҕарабын, ойоҕум этэҥҥэ эрэ сырыттын диир. Бассаапка «Саллааттар» бөлөххө киирэн күн аайы суруйсар, долгуйуу бөҕө, хаһан кэлэрин күүтэр. Ол да буоллар уолбут, чахчы үчүгэйдик сулууспалаан, аатын ааттатан кэлбитэ. Аны туран, устудьуоннуурун тиһэх сылларыгар биир кыыстыын билсибитэ. «Аармыйаттан кэллэхпинэ, ойох ылыам» диирэ. Онон биһиги оҕобут ыал буолар диэн, испитигэр үөрэрбит.
Кини бастаан Амыр Екатеринославкатыгар көннөрү пехотаҕа тиийбитэ. Онтон Владивостогунан эргийэн Камчааткатааҕы Петропавловскайга тиийэн, байҕал пехотатыгар сулууспалаан, дьиэтигэр хара көстүүмнээх, хара бэриэттээх, сержант сыбаанньалаах, олох уол оҕото кэлбитэ. Ол кэннэ тугу саҥарыахпыный, тылбыттан маппытым.
Уолум аармыйаттан кэлэригэр «Колмиттан» биир мөлүйүөҥҥэ сабыс-саҥа массыына ылбытым. Киниэхэ анаан. Уонна онтун көрдөрөн үөрдээри, кэлэр күнүгэр аэропуорка массыынаны сүүрдэн киирбитим.
Балачча буолан баран Хабаровскай эриэйсэтэ түстэ диэн биллэрдилэр. Өтөр оҕом бииргэ сулууспалаабыт доҕотторун кытта көрсөр саалаҕа киирэн кэллилэр. Оо, таҥастара-саптара үчүгэйэ сүрдээх. Олус дуоспуруннаахтык көстөллөр. Бэйэлэригэр олус барсар. Кинилэргэ холоотоххо, атын уолаттар бары кэриэтэ көннөрү таҥаһынан кэлбиттэр. Ону көрөн турар дьон-сэргэ «гражданканан кэлбиттэр» дэспитигэр, хайдах эрэ, уолбунан наһаа киэн тутуннум. Миигин кытта оҕом таптыыр кыыһа, чугас доҕотторо киирсибиттэрэ бары үөрүү-көтүү, долгуйуу бөҕө буоллубут.
Оҕобут күһүн сэтинньигэ кэлбитэ. Оттон саас кыыһыныын «сайын, баҕар, холбоһуохпут» диэбиттэрэ. Биһиги, төрөппүттэр, үөрүүбүт өссө улааппыта.
Уруу тэрийэр түбүгэ элбэҕин бэркэ өйдүүбүт. Аны, кыыс аҥаардас ийэлээх эрэ. Онон сүбэлэһэн, төһө да ыараханын иһин, баран куорат биир саамай ыарахан сыаналаах эрэстэрээнигэр биир мөлүйүөҥҥэ 150 киһилээх урууну оҥорбуппут. Ыалдьыттарбыт бары «наһаа үчүгэй уруу буолла» диэн, олус астынан тарҕаспыттара. Бэйэбит даҕаны «санаа иһинэн буолла. Этэҥҥэ эрэ олордуннар» дэспиппит. Уонна оттон оҕолорбут даҕаны биир күн билсээт, ыал буолбут дьон буолбатахтар. Үс сыл билсэн, чугастык доҕордоһон баран холбоспуттара эрэх-турах санааны үөскэтэрэ. Ол киэһэ хайдах эрэ төрөппүт эбээһинэһин чиэстээхтик толорон, санныбытыттан ыарахан таһаҕаһы түһэрбит курдук санаммыппыт.

Киэр бар!

Бу иннинэ уолбун кытта саас биирдэ айдаарсан турабын. Туохтан кыыһырсыбыппытын бу диэн өйдөөбөппүн. Ол эрээри оҕом кыыһыран ону-маны охсуолаабытын-тэбиэлээбитин өйдүүбүн. Миигин олох кырбыах курдуга. Кэргэнэ (оччолорго кыыһа) онно баара да, тугу да саҥарбатаҕа. Арааһа, куттанар быһыылааҕа. Ойоҕум эмиэ соһуйан эрэ хаалбыта. Онтон уолум уоскуйбутун кэннэ кэлин ийэтэ «уолбут аармыйаҕа сылдьан ньиэрбэтин сиэппит, быһыыта, онон наһаа мөҕүмэ, саҥарыма, букатын ньимийэн баран сырыт» диэбитэ. Инньэ гыммытым. Ол оннук ааспыта.
Онтон дьэ айдааннаах күммүт уруу кэннэ ый аҥаара буолан баран үүммүтэ.
Быһа холоон, эбиэт кэннэ этэ. Арай миэхэ Намтан бассаапка сиэним кыыс «33 киилэ буоллум» диэн суруйда. Мин, биллэн турар, «тоҕо сүрэй, букатын охтоору гыммыккын дии!» диэн хоруйдаатым уонна ону кэргэммэр кэпсээбиппэр дьахтарым «эн сиэннэриҥ кыһалҕалара!» диэн улаханнык кыыһырда. Ону сөбүлээбэккэ, эмээхсиммэр хардары саҥарбыппар, эмискэ уолум кэлэн үрдүбэр түстэ.
Мин уолбуттан босхолоно сатыы-сатыы: «Хайдах буоллуҥ, аҕаҕыҥ кырбаары гынныҥ дуо?!» – диэн кыыһырдым, саҥара сатаатым да, букатын тохтообот. Ыксаан, кэргэним кэлэн буойан көрбүтүн эмиэ истибэт. Инньэ гынан хоһунан-көрүдүөрүнэн куустуһа сылдьан охсуһуу былаастаах туһуннубут. Быыһыгар охсуһан-тэбиэлэһэн, анньыалаһан ылабыт. Мин эмиэ ардыгар аһара кыһыйан, тохтоотун диэн, хардары охсон көрөбүн эрээри, кыһаммат.
Ону барытын кийиитим хос аанын кэннигэр саһан туран көрөр эрээри, тугу да саҥарбат. Муҥ саатар, «хайдах буоллуҥ, аҕаҕын кырбаама» диэн көрдөһөн тохтотуон сөп этэ да – мэлигир. Саһан турбута.
Ол курдук чаас аҥаарын быһа булумахтанан баран, нэһиилэ тохтоотубут. Уолум «бар мантан, аны бу дьиэҕэ үктэнэ да сорунума» диэн үүрдэ. Мин малбын-салбын хомунан, тахсан бардым. Ол айыыта онон.
Ити кэннэ, абаккабар, травмпууҥҥа баран көрдөрдүм. Тута полициялар сүүрэн «үҥүс, ким кырбаата, сайабылыанньа суруйдуҥ да, ол киһини хаайабыт» диэн ыктылар-хаайдылар. Онтон төһөтүн да иһин, оҕобун сууттатыам-хаайтарыам дуо, албыннаан, «итирик сылдьан оҕуннум» диэн куотуннум.
Билигин араас санаа киирэр. 25 сыл тухары биир ыал буолан олорбуппут дии! Уолбун 24 сыл аҕа-аҕа курдук ииттэҕим, улаатыннардаҕым уонна тоҕо итинник буолбутун өйүм хоппот. Мин санаабар, уолум кэргэнин, кийиитим эппититтэн тахсыбат быһыылаах, кини санаатынан барда бадахтаах. Миигин үүрэллэрин эрэ толкуйдуу сылдьыбыттар, быһыыта. Ама да буолбутун иһин, уруу кэннэ тута үүрдүлэр. Онуоха диэри тулуйдахтара – урууга харчы наада буоллаҕа. Саҥа дьиэ, бастыҥ түөлбэҕэ турар даача, мөлүйүөннээх массыына барыта уолбар дии сылдьыбытым. Аны кэлэн, санаам уларыйда.
Дьиҥэр, бэйэм кииринньэҥ аҕалаах улааппытым. Кини арыгылыы-арыгылыы ийэбин кырбыыра, түүрэйдиирэ-сордуура да, үүрбэтэхпит. Барыта үчүгэй буолуо диэн тулуйбуппут, эрэйдэммиппит. Кэлин ийэбит мөлтөөн охтубутугар, оҕонньор кырдьан олорон, кыра оҕолуу бүөбэйдээбитэ, көрбүтэ-истибитэ уонна бэйэ-бэйэлэрин өйөһөн анараа дойдуга бараахтаабыттара.
Оттон мин оҕом миигин кырдьар сааспар көрүөхтээҕин-иитиэхтээҕин, бүөбэйдиэхтээҕин оннугар холдьоҕон ыытта. Оттон ииппит, төрөппүт оҕом итинник быһыыламмытын кэннэ, ама, хайаан ытыам, хараҕым уутун тоҕуом суоҕай! Олох сүрэҕим ортотунан киирэн, оспот бааһы хаалларда. Туох буруйбар маннык буоллум диэн бэйэм-бэйэбиттэн ыйытабын да, хоруйун тобула иликпин. Арай хараҕым уута куурбат.
Билигин саҥаттан олох олорор ыарахана бэрт буолуо да, олоро сатыырга тиийэбин. Олох сайдар. Биһиги эмиэ иннибит диэки баран иһиэхтээхпит.
Бу бэйэм олохпуттан кэпсээни баҕар эдэр дьоҥҥо туһалаах буолуо диэн суруйдум. Уолгутун эр киһи курдук иитиҥ, эр киһи үлэтин үлэлэтиҥ, булка-алка илдьэ сылдьыҥ! Мин алҕаспын хатылаамаҥ, аҥаардас ийэтигэр эрэ туттарымаҥ! Уол уол курдук буолуохтаах.

Куорат олохтооҕо.
Аймалҕан Аппанаас.

Күүтүү.

Балаҕан ыйын ортото. Ылааҥы. Оттоммут ходуһа хойуу чыыбаайыта көлүччэ долгунунуу көҕөрө толбоннуран ылар. Василий кыракый Күннэйин көтөҕөн, бөһүөлэк уһугар таҕыста, долгуннура оонньуур күөх ньаассын чыыбаайылаах кырдалга кыысчаанын түһэрдэ. Оҕото күн уотуттан хараҕын симмэхтээн ылла, адьас билбэт сиригэр кэлбититтэн атыҥыраан, аҕатыгар өрө тарбачыста. Аҕата кыыһын сиэтэн хаамтарда. Ол иһэн өйдөппөккө, оҕотун ыһыктыбытыгар кыыс­чаана аҕатын илиитин тутан иһэрдии санаан, күөх чыыбаайыга чөкөччү үктээтэ уонна иккиһин атыллаары атаҕын сыыһа тарта, охтон умса баран түстэ. Ытаан марылаата. Василий оҕото үктээбит сирин көрбүтэ, хойуу, сымнаҕас чыыбаайыга атаҕын суола оҥо­йон сытара. Аҕа үөрбүтэ-көппүтэ. Кыысчаана киһи буолан, сир үрдүгэр аан бастакы хардыытын оҥорбута, атаҕын суолун хаалларбыта… Кэргэнин аҕалан, оҕотун бу түү мээчик чөкө түспүт суолугар маарынныыр атаҕын суолун көрдөрүөн баҕарбыта. Хаппыт талаҕы тоһутан бэлиэ аспыта. Бэрт өр оҕотун суолун одуулуу, сылаанньыйа, үөрэ-көтө турбута. Кыһын кини уһун командировкаттан эргиллэн кэлбитэ. Кэргэнэ да, оҕото да дьиэлэригэр суохтара. «Биһиги бардыбыт. Аны хаһан да эргиллиэхпит суоҕа. Күүтүмэ!» диэн тыллаах сурук остуолга сытара. Суругу ааҕаат ытаабытын, аймаммытын иһин туох кэлиэй? Кыһын ааспыта. Саас сир-дойду чыычаах ырыатынан туолбута. Кустар, хаастар уйаланар күөллэригэр көтөн кэлбиттэрэ. Айылҕа маннык уһуктуутун Василий аан бастаан соҕотоҕун, таптыыр кэргэнэ уонна оҕото суох көрсүбүтэ. Арай түүн түһээтэҕинэ, Күннэй күөх чыыбаайылаах кырдалга сүүрэкэлии сылдьар буолара… Василий биир күн оҕото аан бастаан үктэммит кырдалыгар тиийбитэ. Бэлиэ аспыт талаҕын өйдөөн, хадьымалы көрбүтэ, талаҕа чоройон турара. Кэлэн, төҥкөйөн эрдэҕинэ, хагдарыйбыт от быыһынан туох эрэ сүүрэн сырдьыгынаабыта. Онтон кынатын даллатан, кутуругун тэрэтэн, биир күөрэгэй көтө-көтө түспүтэ. «Уйалаах эбит!» — дии са­­наабыта Василий уонна оргууй аҕай оту тарыйбыта. Били бэлиэ талаҕын анныгар икки сымыыттаах уйа оҥойон сытара. Оҕото үктээбит сиригэр!.. «Чыычааҕым атаҕын суола чыычаах уйатын курдук этэ», — диэн, үөһэ тыыммыта. Итиэннэ халлааҥҥа күөрэгэй ырыатын истибитэ. Күннэйэ бу кырдалга саҥа хаамаат, охтон ытаан эйээрбитин ити дьырылас ырыаҕа дьүөрэлии өйдөөн, санааргыы, эмиэ да үөрэ-сэргии, иһиллии турбута. Лаампа сырдыгар Кыһын Дьокуускайга хойуу туман түһэр. Дьэ оччоҕо атаҕыҥ тумсун көрөрүҥ күчүмэҕэй. Аргыстаһан иһэр киһиҥ адьас билигин аҕай субу иһэрэ, икки миэтэрэ сири тэйдэр эрэ харахтан сүттэҕэ ол. Хааман иһэн, өскө чуумпу буоллаҕына, хагдаҥ оту түүтэхтээн эрэрдии сып-сыыгынас тыаһы истиэҥ. Өйдөөн-болҕойон истибитиҥ — тыыммыт сылаас салгыныҥ тута тоҥон, муус кыырпахчааннарыгар кубулуйа охсон, бэйэ-бэйэлэрин кытта аалсыһар-харсыһар араллааннара эбит… Биир оннук туманнаах киэһэ Петр Алексеев аатынан уулусса устун Уобаластааҕы балыыһа диэки икки эдэр дьахтар уку-сакы хаамсан иһэллэр, дөрүн-дөрүн кэпсэтэллэр, ону да биир эмэ тылы бырахсан. Үрдүк остуолбаҕа киһи ууммут илиитигэр маарынныыр уһун ньолбуһах лаампа барыарар сырдыгар киирэн көстө түһэллэр уонна эмиэ туман иһигэр мэлийэллэр. Биир оннук остуолба лаампатын анныгар тиийэн эрдэхтэринэ, оҕо көтөҕүүлээх киһи уун-утары тахсан кэллэ, хадьы аасыһыахча буолан иһэн, эр киһи: — Вы, Долг… — диэтэ, кэннинэн тэйэ хаамта, дьахталлар иннилэригэр турунна. — Долгунча?.. Эн?! Кэккэлэһэ иһэр дьахталлартан биирдэстэрэ лаампа сырдыгын диэки иҥнэх гынна уонна эр киһитээҕэр ордук соһуйда: — Мин! Сергей?! — диэмэхтээтэ. — Сергей эбиккин! Эмиэ лаампа анныгар… Лаампа сырдыгар… — Кырдьык даҕаны!.. Хайа, хаһан кэллиҥ? — Бэҕэһээ кэлбитим. Өйүүн бараары сылдьабын. Син көрсүһэрдээх эбиппит. Хайдах олордуҥ? Бу бэйэҥ оҕоҥ дуу? — Үчүгэйдик олоробун. Хайа муҥун бэйэм оҕом… Дьахталлартан биирдэстэрэ баран испит сирин диэки хаамта. Бэйэлэрэ кэпсэттиннэр, аны мэһэйдиэм диэбиттии, бытааннык тэйдэр тэйэн, атаҕын тыаһа тротуар чигдитигэр сырдырҕаата. Тумаҥҥа көстүбэт буолаат, дьүөгэтин көрөөрү, кэннин хайыспахтаата. Таҥаһын кырыатын тэбэннэ, атахтарын олбу-солбу өрүтэ көтөхпөхтөөн ылла, эккирээмэхтээтэ. Ол турдаҕына дьүөгэтэ ситэн кэллэ. Иккиэн сэргэстэһэн, уруккуларын курдук, айаннарын салҕаатылар. Уратыта диэн эр киһини кытта кэпсэппит дьахтар уу чуумпутук истэ. Аргыһа дэҥҥэ тугу эмэ ыйыттаҕына, аатыгар эрэ хардарар. Уобаластааҕы балыыһа территориятыгар киирдилэр. Уҥа диэки хирургическай отделение түннүктэрин уота хойуу туманы курдары болоорор. Дьиэ бэйэтэ көстүбэт. Бүдүк-бадык. Дьахталлар уҥа диэки ха­­йыһан, уһун синньигэс терапевтическай отделениены таһынан маҕаһыын диэки бардылар. Нейрохирургическай отделение түннүктэрин анныгар кэллилэр. — Сергей… Сергей бүгүн дьуһуурустубалаабат күнэ эбит, — диэн ботугураата били саҥата-иҥэтэ суох ньим барбыт дьахтар. Кини, дьүөгэтиттэн хаалан, отделение түннүктэрин балачча өр одуулаан турбахтаата. — Долгунчаа, тугу ботугуруугунуй? Тоҕо тохтоотуҥ? — аргыс дьахтарын саҥата туман иһиттэн иһилиннэ. — Манна эмтэммитиҥ дуо? — Суох… — Чэ, ычча, бардыбыт! — Уруккум буоллар, төһө да тымныытын иһин, бу түннүк анныгар туруом, сылаанньыйа таалыам этэ эбээт, — Долгунча дьүөгэтин ситэн кэллэ. Долгунча дьүөгэтэ Катя диэн. Кини куорат олохтооҕо, балыыһаҕа сиэстэрэлиир. Иккиэн өрдөөҕүтэ медучилищеҕа бииргэ үөрэммиттэрэ. Долгунча киниэхэ түһэр, тохтуур. — Хайаларай ити? «Эмиэ лаампа анныгар көрсүстүбүт, «хайа муҥун бэйэм оҕом» эҥин дэһэҕит, — Катя дьиэтигэр киирэн сонун устан ыйыы туран ыйытта. — Барытын тута быһаарар, кэпсиир уустук. Бу түүн утуйуохпут суоҕа, — Долгунча бэргэһэтин кырыатын тэбээтэ. Сонун устан көхөҕө ыйаата. Дьүөгэлиилэр чэйдээтилэр. Ону-маны сэһэргэстилэр уонна утуйаары оннуларын оҥоһуннулар. Катя бөлүүн түүн ортото ааһыар диэри аахпыт кинигэтин долбуурга уурда. Ону Долгунча көрөн: — Үчүгэй кинигэ диэбитиҥ. Тоҕо салгыы аахпаккын? Аҕал, хата мин ааҕыым, — диэтэ. — Суох, биэрбэппин. Эн сэһэҥҥин истиэхпин баҕарабын. Ла-ампаны умуруоруум дуу? — Тоҕо ити лаампа диэн тылы кэччиктээн саҥараҕыный? — Эһиги лаампаҕыт туһунан кэпсээрэй диэммин… — Чэ оччоҕо лаампаттан саҕалыыбыт дуо? Чэ сүгүннүөҥ суох… Хос иһигэр хараҥа бүрүүкээтэ. Ханна эрэ, истиэнэ нөҥүө, ыаллар араадьыйалара саҥарара иһиллэр. Туумба үрдүгэр чаһы тыһыргыыр. Дьэ уонна туспа-туора суохха дылы. Бары-барыта Долгунча кэпсээнин истиэхтии иһийбит. — Харыйалаахха кэргэним дьонугар көһөн кэлбиппит, — Долгунча үөһэ тыынна, кэпсээн барда. — Мин оройуон кылаабынай бырааһыгар үлэбин бы­­һаартараары тиийбиппэр, урут тугу үлэлээбиппин истэн баран, хирургическай сиэстэрэнэн аныы оҕуста. Сиэстэрэлэрэ ханна эрэ барбыт, уурайбыт. Сергей, хирург, ити билигин көрсүбүт киһим, ыраах ­учаастакка барбыт этэ, кэлэ илигэ. Онон билиһиннэрбэтэ. Мин ­дьиэбэр тахсан ол күн, саҥа көһөн кэлбит дьон сиэринэн, малбын дьаарыстаабытым. Ыарыһах кэргэммин аһаппытым, эмин иһэппитим. Күн биллибэккэ ааспыта. Хотунум үлэтиттэн кэлэн миигин ханнык үлэҕэ ылбыттарын ыйыталаһан эрдэҕинэ, аан аһылла түспүтэ уонна эдэркээн кыыс киирэн кэлбитэ. — Долгунча Ивановна манна олорор дуо? — диэбитэ. Сонун иһинэн кэппит маҥан халаатын эҥээрэ көстөрө. …

Степан ДАДАСКИНОВ.

Дьиэ ахтылҕана.

                  1

– Хайа, ыаллар, дорооболоруҥ! Туох сонун? – Даарыйа, таһынааҕы ыаллара, айманан киирэн кэллэ. Таһырдьа кэтэр кылгас истээх сонун, кролик бэргэһэтин уһулан аан таһыгар баар мас ыскамыайкаҕа бырахта, кылгас сиэрэй хаатыҥкатын уһулу баттаан, оһоххо өйөннөр уураат, аһыыр остуол таһыгар турар маска лаглаччы олорунан кэбистэ. – Ыччуу-ычча, халлааммыт тымныйбыт аххан. Дьэ, аргыардаах ахсынньы, торулуур тохсунньу ыйдарбыт кэлэн эрэллэрэ биллэр. – Туох сонуннанан бачча эрдэ киирдиҥ? – дьиэлээх хаһаайка Өкүлүүнэ сонурҕаабыттыы ыйытар. – Аата, эрдэ буоллаҕай? Сэмэниҥ хотонуттан киирэ илик дуо? Ол иһин сарсыардааҥҥы аһылыгы баттаһаары киирбитим. Сэмэн туох үлүгэр эрдэ турар? Сарсыарда 6 чааска туран, хотонугар тахсар. Хатыай, кыһын утуйа түһэн баран 8 чааска да тахсыаҕын. Билигин Саҥа дьылтан сүөһүлэргит төрөөн киирэн бардахтарына, сынньалаҥҥыт бүтэр. – Ээ, чэ, бээ, хотону кэпсэтимиэххэ, хата, сэргэх сонунна тардан кэбис, — Өкүлүүнэ тиэтэтэр. – Бэҕэһээ дьэ, сонун бөҕөнү истэн, бөөлүүн олох аанньа да утуйбатым, – дьахтар сонуннаах киһи быһыытынан олоппоһун остуолга чугаһата тардар. – Чэ, бээ, билигин итии чэй кутуом. Оҕонньор билигин киириэ. Үлэлии тахсыбыт киһини куота чэйдиири сөбүлээбэт, – Өкүлүүнэ остуолун тирээпкэтинэн ньылбы сотон иһитин тардыбытынан барар. – Бэҕэһээҥҥи соккуойум, хата, баар эбит. Сылытыахха. – Оо, дьэ, эһиги да кырыйдыгыт. Оҕолоргут улааттылар. Сүөһүгүтүн аччатыа эбиккит. Кылаабынайа, доруобуйа буоллаҕа. Аан аһыллан, туман бөҕөнү бүрүнэн, тымыныы салгыны аргытан Сэмэн, дьиэлээх хаһаайын икки биэдэрэни таҥкынатан киирэн кэллэ. – Һуу, хотон сыта бөҕө буолан аҥкылыйан Сэмэммит хотонуттан киирдэ дуу? – Даарыйа аймана көрүстэ. – Оо, мааны ыал оҕотун, бу дьахтар, хотон киһитэ оҥорон бүтэрбит. Төрөппүттэрэ дэриэбинэ сис, мааны ыаллара этэ. Кыргыттар оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан Сеня уолга ымсыыран аҕай биэрэр этибит, саһыгыраччы күлэр. – Эн эмиэ ымсыырбытыҥ дуо? – Өкүлүүнэ күлэр. – Чэ, чэйдиэҕиҥ, хата, Сэмэн Даарыйабыт сонун бөҕөлөөх кэлэн олорор. Эйигин күүтэн олоробут. – Туох үлүгэри иһитиннэрээри күүттүгүт? Хас дэриэбинэ кэпсээнин истэр ол мин дьахтар үһүбүн дуо? Чэ, кэпсээҥ, истиэҕи, – Сэмэн олоппостоох кэлэн, остуолга аһыырдыы олорор. Өкүлүүнэ буруолуу сылдьар итии тэриэлкэлээх миини иннигэр ууран биэрэр. – Дириэктэрбит уола кэргэн ылбыт. Кими ылбытын истиэххитин баҕараҕыт дуо? Сураҕа, Арина Андреевна сөбүлээбэккэ киирии-тахсыы бөҕө үһү. Уола Саша дьиэтигэр да тохтообокко, кыыс дьонугар ааспыт. Дьиктитэ, ол баар. Даарыйа уоһун чорботуоҕунан чорботон сибигинэйэ былаан этэр. – Ээ, чэ, үөннүрбэккэҕин кэпсээн ис. Бүгүн тугу да гыммакка эйигин кэтээн олоробут дуо, дэриэбинэ хас хобун-сибин истээри. Термоска сылаас чэйдэ бэлэмнээ, Гаанньылыын от тиэйэ барыахпыт, – Сэмэ сулбу-халбы чэйин иһээт, остуолтан турар. – Бу оҕонньор туох буолла? Кэпсээтин ээ. Хас кэлбит-барбыт дьахтары иһиллии олорума да, бүттэҕэ дии. Чэйгин бэлэмнээбитим, оһоххо турар. Ол Саша кими ылбытый? Маннааҕы кыыһы дуо? Оттон Шараповтар кыыстарын Эльзаны ыллаҕа дии. Сураҕын иһиттэххэ, сайыны быһа суксуруспуттар дииллэр этэ. Ону дьэ билэн, кэпсээн оҥосто сылдьаҕын дуо? – дьиэлээх дьахтар күлэр. – Пахай, былыргы сойбут сонун эбит. Кулгааҕын, хараҕын эчи, бүөлэннэҕин, сүрүн. Ол Арина буоллаҕына, бэйэлээх бэйэм бырааппын кэпсии олороҕун. — Саамай киһи интэриэһиргиирэ, дьэ, кэллэ. Сэмэммит барда дуо? Чэ, эр дьон аахайбат крдук тутталлар да, кимнээҕэр билбит-көрбүт буолаллар. Хотуой, балтыҥ Арина Авдеевна олох сөбүлээбэт үһү. Ылыа суоҕа диэн эрэнэ сылдьыбыта, кыыһы кэргэн ыларын таһынан, дьиэтигэр да таарыйбакка ааспыт. – Холбостуннар ээ, ону тоҕо сөбүлээбэт. Кыыс тырымнаан, сахаҕа тас көстүүтэ мааны кыыс, өй-санаа, үрдүк үөрэххэ үөрэнэр. Шараповтары тоҕо сирэр? Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар нэһилиэк сис ыала, сүөһү, ас-үөл бөҕө. Икки үөр сылгылаахтар, уонча ыанар ынахтаахатр. Аҕалара Трофим арыгы испэт, дьаһал бөҕө, дьиэ-уот мааны, Марусяны этэ да барыллыбат, үлэһитинэн киниэхэ тэҥнээх дьахтар нэһилиэккэ суох. – Өкүлүүнэ саба саҥарар. – Өкүлүүнэ, балтыҥ Авдеевна өйдөөх дьахтар сөбүлээбэтэх буолан этэр. Чэ, мин бардым. Сотору мин да иһитиннэрбэтэхпинэ, дьахталлар иһитиннэриэхтэрэ. Аймахтарын буолан, киһини саҥардыбаккын. Оҕолордоох киһи мээнэ улаханнык саҥарбаппын, – Даарыйа таҥнан, ааны күүскэ аһан-сабан таһырдьа тахсар. Өкүлүүнэ иһитин хомуйа охсоот, бэрэскитин буһарарга сананна. Үлэлээбэт буолан, тугу гына олоруой, аныгы үйэ күһэйэн, күн ахсын эт, хортуоппуй, хаппыыста. Сымыыттаах ириис бэрэскитин оҥорон маҕаһыыҥҥа бырыһыаҥҥа туттаран харчылаһар. Оҕолоро иккиэн устудьуоннар. Уоллара төлөбүрдээх үөрэххэ үөрэнэр буолан, иккиэн үлэлээбэт буолан харчыга ыарырҕаталлар, хата, сүөһү иитэр буолан онон төлөһөллөр. Кини биэнсийэтинэн олороллор. Сэмэнэ биэнсийэҕэ тахса илик. Өссө да биэс сылынан тахсар. Ол иһин тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар. ИП буолан, түүннэри-күнүстэри биир күн сынньалаҥа суох олорон көрбөккө үлэлиир. Сүөһүтүн кыһынын бэйэтэ көрөр. Ынахтар төрүүллэрэ саҕаланнахтарына, сайылыкка тахсыахтарыгар диэри кини ыыр. Онтон сайылыкка Сэмэн бэйэтин эдьиийэ кэргэнинээн ынах ыыллар, хамнастаах ыанньыксыттар аатыраллар. Олорбут да иһэн-аһаан кэбистэхтэринэ, олох да бэйэбитигэр кыһалҕа бөҕөнү үөскэтэллэр. Сэмэн дьонун көрөн-истэн харааннаан, арыгыларын эмтэтэн сордонор, эдьиийигэр наһаа кыһаллар. Атын эдьиий эбитэ буоллар, быраатыгар кыһаллыахтаах, көмөлөһүөхтээх этэ буоллаҕа. Биһиэнэ төттөрүтэ. Эдьиийбит дьаабы дьахтар, иһэрин-аһыырын таһынан, үһүс кэргэнигэр олорор. Үһүөннэриттэн биирдии оҕолоох. Ол оҕолор кыһалҕалара барыта кинилэр үрдүлэринэн. Оскуолаҕа хас харчы хомуура, взнос кинилэргэ түһээн курдук түһэр. “Сүгүн ииппэт эрээри, тоҕо төрүүллэр” диэн бэл, оҕолоро сүөргүлүүллэр. Хата, бу үһүс киһитэ урукку кэргэнинээҕэр арыыйда быһыылаах, кэм үлэлэспитэ буола сатыыр, наһаа арыгылаан нэдиэлэни нэдиэлэнэн сүппэт, кэргэнигэр, оҕолоругар кэм үчүгэй сыһыаннаах. Урукку эрдэрэ итирэн баран кырбаан, бөһүөлэги биир гына эккирэтэн сордуур этилэр. Сэмэн дьонун көрөн-истэн, харааннаан, арыгыларын эмтэтэн сордонор, эдьиийигэр наһаа кыһанар. Хаһан өйдөнөр эдьиий эбитэ буолла? Оҕолоругар да кыһаммат. Сэмэн кыра уолга ымсыырар, ылыан баҕарра. Ону кини сөбүлээбэт. “Кырдьар сааска иккиэн бэйэбит эрэ туспутугар холкутук олоруохха. Туох киһиттэн оҕоломмута, төрүччүтэ биллибэт оҕо. Таһыттан да көмөлөһөрүҥ сөп. Сотору сиэннэр кэлиэхтэрэ”, – диэн хааччахтаһарын син саҥата суох истэр эрээри, Сиэнньискэни көрдөҕүнэ, ыманыйар аҕай. Күнү быһа тиэхиньикэҕэ олордо сылдьар. Сайын алта саастаах адаарыйбыт улахан баҕайы уолу моонньугар олордон баран дэриэбинэни биир гына кэрийээччи. Уол да убайыгар наһаа үчүгэй. Кимҥиний диэтэхтэринэ, Харитонов Сэмэн Сэмэнэбиспин диэтэҕинэ, Сэмэн олох ууллан хаалар. Уол сирэйэ төгүрүйэн, хараҕа чоҕулуйан дьүһүннүүн убайыгар майгынныыр. Бэл, иһин өрө анньан, тээтэллэн турдаҕына үүт-үкчү буолааччы. Чаас ырааппыт, маҕаһыыҥҥа барра кэм буолбут. Дьахталлар эбиэккэ баран иһэн таарыччы бэрэски атыылаһан ааһааччылар. Сэмэҥҥэ аҕыйахтык хаалларыахха, күн ахсын сииртэн салҕыбат. “Хайа, бэрэскибит баар дуо?”, – диэн лөҥкүнээбитинэн киирээччи диэн бэрт элбэҕи саныырын быыһыгар Өкүлүүнэ икки пакекка толору бэрэски хаалаан, дьиэтиттэн тахсан барда. 2 Аныгылыы быһыылаах маҥан натуральнай тирии дьыбааҥҥа икки иэдэһэ дьэлтэйэ кытарыар дылы кыыһырбыт Арина Авдеевна олорор. Уһун солко халаатын сотору-сотору огдос гынан көннөрүммэхтиир. Ити уол Шараповтар кыыстарын аны кэргэн ылан бүттэҕэ. Хайдах гынан, киһи мэһэйдэһиэн сөбө эбитэ буолла? Сайын сөбүлээбэппин биллэрбиттэр. “Ээ, мээнэ” диэн кэбиспитэ. Аахайбатах курдук туттубута. Уонна оннук сылдьан кыыс оҕууругар иҥиннэҕэ. Бэл, бэҕэһээ кэлэн баран дьиэтигэр киирбэккэ, таһынан ааспыт. Онтон билигин киэһээ 5 чаас буолла да, сураҕа да суох. Кини бүгүн өрөбүл буолан, ас бөҕөнү астаан, мааны уолун күүтэн олорор да, баччааҥҥа дылы дьиэлээхпин диэн дьиэтин өҥөйөн көрбөтө. Дьэ, үчүгэйдик ити кыыс оҕууругар иҥнибит. Ити киһи, аҕабыт буолуохсут эмиэ мэлийдэ. Ким эрэ гарааһыгар кэпсэтэ-сэлэһэ олордоҕо. Уолугар олох кыһаммат. Күһүн этэн көрбүтүгэр:» Эдэр дьон арахсыахтара даҕаны, холбоһуохтара даҕаны», – диэн баран күлэн кэбиспитэ. Эдьиийэ Алина эмиэ кыһаммат, бииргэ олороллор ааттаах да, тугу да билбэт, чэ, быһата быраттын көрбөтөх, хонтуруоллаабатах. Бэҕэһээ: » Быраатыҥ ханнаный?» – диэбитигэр: «Итиннэ эһиэхэ, ини», – диэн саайдаҕа үһү. Бары да уһуну-киэҥи ырыҥалаабат дьон. «Сыа сиир буолбуппут» эрэ диэн тыллаахтар. Алина бэйэтэ да, сааһа ыраатта, сүүрбэ биэһэ буолла, эмиэ биир боростуой, үөрэҕэ суох уолу батыһыннаран аҕалара буолуо. Дьаабы оҕолор. Туох да өй-санаа суох дьоно. Ити уол дьиэлээхпин диэн саатар кэлэ сылдьыбат. Биһигин, төрөппүттэрин даҕаны итинник буоллаҕына, дьонунан аахпат эбит. Аан аһыллар тыаһын истэн чорос гынна. Дубленка сонун нэлэкэйдэнэн, нуорка бэргэһэтин кэтэҕэр анньынан аҕалара аҕылаан-мэҥилээн киирэн, аан таһынааҕы раздевалкаҕа таҥаһын ыйаан баран, маҥан тирии кириэһилэҕэ тиэрэ түһэн олордо. — Хантан өлөн-быстан кэллиҥ? Уолуҥ бэҕэһээ куораттан кэлбит ааттаах да, манна төрөөбүт дьиэтигэр төрөппүттэригэр кэлэ сылдьыбата. Онно саҥа ийэлэнэн, аҕаланан олордоҕо, – Арина кыыһырбытыттан саҥата ибигирээн олорор. – Ээ, чэ, мээнэ ону-маны саҥарыма. Массыынабын көрдөрдүм. Күнү быһа дьыбаан киэргэлэ оҥорон сытыараары гынныҥ дуо? – Василий Иванович сөбүлээбэтэҕин биллэрэр. – Чэ, эйиэхэ этэн да диэн. Туохха да кыһаммат киһи бааргын дии. Аҕа кынныгар аһыы барыаххын санаталыы олороҕун дуу? – дьахтар силбиэтэнэр. – Эмиэ солуута суох ону-маны лахсыйан бардыҥ. Уолгар онтон эрийиэххин. Ону-маны сэрэйэн көрөн, уорбалыы сатаабакка, – Василий «Кыым » хаһыаты ылан ааҕардыы кириэһилэтигэр тиэрэ түһэн сытынан кэбиһэр. Арина кэргэнин кыйахаммыттыы көрөрүн баһыгар сотовай төлөпүөнүн ылан, куукунатыгар тахсан, билэр нүөмэрин күүскэ баттаан эрийэр. – Алуо… Саша… – дьахтар ньиэрбинэйдээбит куолаһынан төлөпүөнүгэр саҥарар. – Алуо… Маама… Дорообо, туох баарый? – уолун саҥата бу баардыы иһиллэр. – Алуо, Саша, ханна бааргын? Дьиэҕэр тоҕо кэлбэккин? – Тиийиэм буоллаҕа дии. Ханна барыамый! Бараары олоробун. – Кэл, кэл, түргэнник. – Авдеевна төлөпүөнүн түргэн баҕайытык саба баттыыр. – Баһылай, уолбут билигин кэлэр үһү. Остуолу, чэ, тардыахха. – Ээ, чэ, тарт, бэйэҥ даҕаны. Ол хас буолан кэлэллэр үһүнүй? – эр киһи саҥата саалаттан иһиллэр. – Хас буолан кэллэхтэрэй? Эльзатынаан кэлэрэ буолуо. Соҕотох кэлэрэ буоллар. Хонор ини. Кэпсэтиэ этибит. – Чэ, мээнэ ону-маны саҥарыма. Хайыы үйэ ыал буоларга быһаарыммыт дьону ол-бу диэн саҥаран хомото сылдьаайыккыный? Бэйэлэрэ быһаарыннахтара дии. Эн биһигиттэн ыйытыахтара суоҕа. Дьиэлээх хаһаайка саҥата суох эрдэ сахалыы иһиккэ кутан бэлэмнээбит алаадьытын, эттээх хортуоппуйунан буһарбыт соркуойун, оҕурсунан, помидорунан оҥорбут салаатын төгүрүк остуолга уурталаан баран, уолун кэтэһэн сыҥаах баттанан олордо. Сотру буолаат, аан аһыллар тыаһын истэн, ойон туран, киирэр ааҥҥа ыстанна. Уола соҕотоҕун киирбитин соһуйа көрдө. – Хайа, соҕотох кэллиҥ дуо? Оттон Эльзан? – Кэлбэт. Эһигиттэн куттанар. Ийээ, эн сөбүлээбэтиҥ туһунан дэриэбинэ туолбут дии? – уоллара кыыһырбыттыы туттан нуорка бэргэһэтин, кууркатын дьыбааҥҥа быраҕаттыыр, унтуутун туран эрэ онньоҕунан үктээн туран уһулан, дьиэ ортотун диэки тэбэр. – Хайа, бу уол туох буолан биһиги үрдүбүтүнэн кыыһыран кэллэ? – ийэлэрэ соһуйа түһэр. – Уолуҥ олох буорайбыт дии. Киһини таһынан атаахтаппытыҥ хайа аанньа буолуой? Төбөҥ үрдүгэр ытыарбыт уолгун хайдах гынаҕын? – аҕалара сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ. – Кэлиҥ, чэ, аһыаҕыҥ, – Арина аҕаларын сөбүлээбэтэхтии көрөрүн быыһыгар дьонун остуолга ыҥырар. Остуолга олороллор. Уоллара аһаабакка, чэйин сыпсырыйбыта буола олорор. – Тоҕо дьиэҕэр тохтообокко, кыыс дьиэтигэр үргүлдьү аастыҥ? Уонна саатар, биһиэхэ эрдэттэн эппэккин. Атын эбитэ буоллар, уол дьоно бастакынан билиэхтээх этибит, – ийэтэ төһө кыалларынан сымнаҕас соҕустук саҥара сатыыр. – Ийээ, эн Эльзалыын доҕордоһорбун уруккуттан сөбүлээбэт этиҥ. Тоҕо Шараповтары абааһы көрдүҥ? Эһиги иннигитин хаһан туора хаамтылар? Мин көрүөхпэр, бэйэбит курдук, боростуой тыа ыала. Арай, эһигиттэн итэҕэстэрэ диэн анал үөрэхтэрэ суоҕа буолуо. – Хайа, бу уол туох үлүгэр элбэх саҥаланан кэллиҥ? Шараповтарга үчүгэйдик бэрт буолбуккун, – ийэтэ кыыһыран өрө хабылла түһэр. – Чэ, сатаан кэпсэтиэ суоххут. Иккиэн да үүт-үкчү дьоҥҥут. Утуйа бардым. – Василий куукунаттан тахсан барар. – Мин эмиэ утуйа бардым, – уол ойон туран иннигэр турар олоппоһу сыҕарыта тэбэн тахсар. Арина икки ытыһынан төбөтүн хам туттан олорон хаалар. Дьэ, эмиэ хараахтара суох эр дьон. Саатар киһини кытта тэһийэн-тулуйан кэпсэппэттэр. Сарсын аны улуус киинигэр үөрэх управлениетыгар мунньахха барыахтаах. Онтон төһөҕө кэлэрэ биллибэт. Уол сарсыарда ойон тураат, кыыһыгар барыаҕа. Аҕатыттан тутуллубат. Оччоҕо хаһан кэпсэтэбин? Шараповтарга күтүөт буолан бүттэҕэ. Дьиҥинэн, Шараповтар куһаҕана суох аймах эрээри, төрүттэрин сөбүлээбэт. Кини төрөппүттэрэ сүөһү үлэһитэ буолан, Шараповтары кытта биир сайылыкка сайылыыллара. Ийэтэ ыанньыксыттыыра, аҕата бостууктуура. Сайыны быһа ыалларыттан сэрэхэдийэллэрэ. Эбэлэрэ Арыппыас эмээхсин баттаҕа ыһыллан-арбайан баран, атах сыгынньыах сайылыгы биир гына мэнэрийэн, ытыһын таһына-таһына биирдэ эмит сүүрэкэлээн аҕай биэрэрэ. Кэргэнэ суох буоллаҕына, ким да туппат этэ. Оҕонньортон куттанар быһыылааҕа, иһэрин көрдөҕүнэ, дьиэтигэр сүүрэрэ. Бу санаатахха, син сымнаҕас эбит. Дьону кыраабат-таныйбат быһыылааҕа. Сүүрэкэлиирэ эрэ, оҕо-дьахтар барыта дьиэлэригэр киирэн ааннарын хатаналлара. «Иирээки» дииллэрэ. Биир күһүн сүтэн хаалбыта. Ким да сүтүктээбэтэҕэ, көрдөөбөтөхтөрө даҕаны. Кэлин ийэтиттэн ыйыппыттарыгар, оҕонньоро өлбүтүн кэннэ уола Миитэрэй инбэлииттэр букатыннаахтык туттарбыт үһү диэбитэ. Онон, ол Арыппыас барахсан дьылҕата онон түмүктэммитэ. Билигин ол Шараповтар нэһилиэк сис ыала буолан, сүөһү-ас ииттэн, байан-тайан олороллор. Ол ийэтин туттарбыт уол кыыһын кыыһа, кинилэр кийииттэрэ буолуохтаах. Эльза эһэтэ Миитэрэй буолар. Ити аймахтарга кэлин Арыппыас курдук айылҕаттан атаҕастаммыт сыдьаан суоҕунан суох. Ырытан көрдөххө, сиэннэрэ барыта уолаттар, баҕар, ол иһин буолуо. Дьахтар ыарыыта кыыска сыстар дииллэрэ хайдаҕа эбитэ буолла. Айыы даҕаны, Эльза оннук буолуо дии санаабат эрээри, кыыһы кытта бииргэ төрөөбүт балтылара иккиэн итэҕэстээх төрөөн, аах-маах, мөлтөх аатыран оскуолаҕа үөрэммэтэхтэрэ. Барахсаттар кыһыҥҥы бытархан тымныыга, сайыҥҥы сыралҕан итиигэ аҥаарыччы көрөн баран хас күн ахсын маҕаһыынтан килиэп сыһан-соһон сордонон иһэр буолаллара. Анал, тустаах үлэлэрэ быһыылааҕа. ийэлэрэ кыайан төрөөбөккө, оһоллонон, итиннк буолбуттар дииллэр да, хайдаҕа эбитэ буолла? Оттон Эльзаны кесаревонан ылбыттар үһү, оннук буоллаҕына, кыра кыргыттары тоҕо оннук төрөппөтүлэр? Чэ, ону билбит суох. Кыыс ийэтэ Маруся кинини көрдөҕүнэ, олох дорооболоспот, атын сири түҥнэри көрөн ааһар, ол аата сөбүлээбэтин биллэрэр буоллаҕа. Билигин дьэ, дьиҥнээхтик холбоһон, ыал буолар буоллахтарына, хайдах буолаллар, сыбаайба тэрийэллэрэ эрэ хаалар. Куоракка төһөлөөх элбэх кыраһыабай кыыс баара буолуой? Биһиэнэ биһиэнин курдук. Эльзаттан атын кыыс суоҕун курдук. Балтыларбын кытта сүбэлэһиэххэ баар этэ. Иккиэн да, кини курдук истэригэр тута сылдьыбат кыргыттар, билбит-көрбүт, нэһилиэк сонунун барытын ким да иннинэ истибит буолаллар. Билигин батсаабынан суруйуохха. Оччоҕо улуус киинигэр тиийиэр диэри сарсын кыргыттара эппиэттээбит буолуохтара. Сыбаайба тэрийэр буоллахха, куоракка «Полярная звезда» рестораҥҥа тэрийиллиэ, 50 киһилээх. Биһиги аймахтан 30 киһини, Шараповтартан 20 киһини ыҥыртарыллыа. Сөп буолуо, 200-300 киһилээх сыбаайба тэийэн аарыгырыллыбат. Хайа аанньа халыҥ аймах буолан даххаһыйбатыннар. Арина Авдеевна син туох эрэ быһаарыныыны ылбыт киһи быһыытынан, иһитин хомуйарга сананан, электрическэй оһоҕун холбоон «чып» гыннарда.

Татьяна Находкина

Дьиэ ахтылҕана.

                  2

Бырааһынньыктыы киэргэтиллибит саалаҕа икки эрээт остуолга сахалыы иһиттэргэ кутуллубут астарын Анфиса Авдеевна астыммыт көрүҥнээх тэйиччиттэн быар куустан көрөн турда. Туох суоҕай, ас арааһа тардыллыбыт: духуопкаҕа буһарыллыбыт куобах, кус, ыһаарылыммыт собо балык, убаһа ойоҕоһо, куһуогунан буһарыллыбыт эт, бэрэски, кэтилиэт, голубцы, манты, тоҥ быар, хаһа иһиттэргэ кутуллан өрөһөлөнөн тураллар, остуолу араас өҥүнэн киэргэтэн оҕуруот салааттара, фрукта сахалыы орнаменнаах иһиттэргэ кутуллубуттар. Анфиса Авдеевна иһит тардыллан бүтэн, аны бэйэтин оҥостон, көрүнэн-симэнэн барда. Күндү хаарыс сахалыы былааччыйатын кэтэн баран түөһүгэр үрүҥ көмүс илин кэбиһэри түөһүн бүтүннүү толору кэтэн кэбистэ. Ол быыһыгар остуолу тула кэлэр-барар, төттөрү-таары хаамар-сиимэр чарчастыбыт сирэйдээх, чуочайбыт кыра уҥуохтаах ийэтин Дэбдэни хаста да кытаанах кытаанахтык көрөн ылла. – Ийээ, бу хаһан бараҕын? Хараҥаран эрэр. Ыалдьыттар кэлэллэрэ чугаһаата. – Ээ, барбат инибин. Эчи, тымныыта да бэрт. Билигин оҥостон сытыам, – Дэбдэ кыыһын диэки аһыннарыахтыы сымнаҕас сымнаҕастык көрүтэлиир. – Билигин сүүрбэччэ ыалдьыт кэллэ. Дьиэ кыараҕас. Оннооҕор оҕолор барбыттара. Дьон кэлэ илигинэ бара оҕус. Сарсын эрдэ соҕус кэлээр. Күнү быһа иһит хомуллубакка туруо дуо? – Мин кимҥэ да мэһэйдээбэккэ, ороммор утуйуом буоллаҕа. Бачча тымныыга хайдах барыахпыный? Автобус да сүгүн сылдьыбат. – Сатахха, ити киһи сүтэн хаалла, син быраҕан биэриэ этэ. Такси ыҥырабыт дуо? – дьахтар ийэтин аһыммыттыы көрөн ылла. – Ээ, суох, бэйэм да барыам. Автобус эрэ кэллэр, булан тиийэр инибин, – Дэбдэ таҥнан хачыгырыйда. – Чэ, кытаат, түргэтээ, халлаан хараҥарда, – диэн хаһыытаан хаалла, тараҥнатан ииппит мааны орто кыыһа. Оптуобус тохтобулугар чугаһаан иһэн, оптуобус иһэрин көрөн сүүрэн бөөкөйдөннө. Оптуобуска, хата, киһи аҕыйах эбит. Дэбдэ оптуобуска киирээт, көхсө сааллан, сылайбыта таайан утуктаан, хараҕа сабыллан барда. Санаатыгар чыпчылҕан түгэҥҥэ нуктаан ылла. Анньыалаабыттарыгар хараҕын көрөн ылла, иннигэр барыйан турар нууччаны көрөн дьик гынна. Оптуобус суоппара эбит. – Бабушка, бу бүтэһик остановка. Ханна түһүөхтээххиний? – Хата, эмээхсин үөрүөн быатыгар сахалыы саҥаран соһутта. – Мин Сэргэлээх тохтобулга түһүөхтээх этим, – эмээхсин куттанан титирэс куолаһынан эппиэттээтэ. – Мантан үһүс остановка. Мин үлэлээн бүттүм. Ол остановкаҕа түстэххинэ, кыайан сатыы бараҕын дуо? – Барыам этэ, – Дэбдэ иһиллэр-иһиллибэттик ботугураата. Суоппар саҥата суох автобустан тахсан барда. Сотору буолаат, ыҥырар саҥата иһилиннэ. – Бабушка, кэл, манна. Бу автобуска олор. Остановкаҕар түһэриэ. Ахмет, өйдөөтүҥ дуо, ханнык остановкаҕа түһэрэргин? – Өйдөөтүм, – аны эмээхсин соһуйуон быатыгар хара омук хараҕа эргиллэн олорон сахалыы эппиэттээтэ. Дэбдэ, бэл, кэннинэн чугуруҥнаан ылла. – Бабушка, куттаныма, үчүгэй уол. Остановкаттан чугас уонна киһи аҕыйах буоллаҕына, дьиэҕэр тириэрдэн биэриэҕэ. Ахмет, өйдөөтүҥ дуо? – кырдьаҕас суоппар эдэр хара бараан уол саннын таптайан ылла. – Да, понял, – эмээхсин иһирдьэ киирэн олорорун кытта оптуобус хоҥунна. Икки тохтобулу ааһаат, үһүскэ тохтоото. – Түс, кэллибит, – диэн буолла. Бу тохтобулга биир да пассажир түспэтэҕиттэн суоппар эмээхсин дьиэтин аадырыһын ыйытан баран, «через 10 минут» диэт, дьиэлэр быыстарынан түргэн хаамыынан батыһыннарда. Ыксала сүрдээх. Дэбдэ түргэн хаамыыттан уонна хойуу бурҕаҥнас салгынтан түөһэ хам тутан тэмтэриҥнээн ылла, эбиитин эп-эппэҥнэс буолла. – Кэллиҥ. Бу, эн дьиэҥ, – олуттаҕас соҕустук эттэ. Дэбдэ өйдөнөн баһыыбалаабакка да хаалла, киһитэ хайыы үйэҕэ элэс гыммыт, чугуруҥнаан, дьиэтин нүөмэрин уонна подъеһын көрдөөн, балачча этээстээх таас дьиэни эргийэ сырытта. Ити кэмҥэ эдэр уол элэстэнэн ааһан иһэрин тохтотон, дьиэтин чуолкайдаһан ыйыппытыгар подъеһын ыйарын ааһан квартиратыгар таһааран биэрдэ, эбиитин балачча уһуннук күүскэ хос-хос баттан звоноктаата. Квартира аана аһыллар тыаһын истэн баран, эдэр киһи аллара сүүрэн түһэр тыаһа иһилиннэ. – Хайа, туох ааттаах хойутаатыҥ? Маарын барда диэбиттэрэ -, орто кыыһа Анфиса ийэтигэр өрө хабылла түстэ. – Муна сырыттым. Хата, эдэр дьон түбэһэн көмөлөһөн абыраатылар. Үтүө санаалаах, үчүгэй дьон бааллар эбит. – эмээхсин иһиллэр-иһиллибэттик уоһун иһигэр саҥарда. – Бэрт дьон дьиэлэригэр хонноро илдьиэхтэрин, – кыыһа сөбүлээбэтэх куолаһа иһилиннэ. – Итии чэй иһиэҥ дуо? – Иһиэм этэ, – эмээхсин сиигирэн мууһуран хаалбыт унтуутун нэһиилэ чыраахтаһан уһулан батареяҕа өйөннөрө уурда, остуолга кэлэн олорбутугар кыыһа барбах итии чэйдээх чааскыны аҕалан иннигэр уурда. – Аһыыгын дуо? – хатыылаах куолаһынан ыйытта. – Анетта аһатан ыытта ини? Мааны дьахталлары ыҥырар буолан, биһигини ыҥырбата. Биирдэ эмит үһүөн бииргэ мустуохпут диэбитэ да, баран бэрт. Бииргэ мунньарыттан кыбыстар буоллаҕына сылдьыа эбээт. Кини санаммыт дьахталларыттан итэҕэс буолбатыбыт ини. Эйигин хас хонон баран кэлээр диэтэ? – Ээ, суох, бэйэм да барыам. Оптуобус сылдьар ини. Сарсыарда сырдык буоллаҕа. – Аҕыйах иһити, баҕас, бэйэтэ да сууйуо эбит. Саҥа дьыл кэллэ, түбүк бөҕө буолуо. Туохха манна мэһэй-таһай буола сылдьаҕын? Тыаҕа улахан кыыскар Аринаҕа тахсыаххын. сураҕа, сыбаайбалаары сылдьар үһү. – Ол ким, Саша дуо? – эмээхсин туоһулаһар. – Шараповтары кытта уруурҕаһар буолбут. Сураҕа сирэр үһү да, уола хайыы үйэ күтүөттээбит, хайыаҕай, сыбаайба тэрийэригэр эрэ тиийбит, – Анфиса сэтэрээбиттии мүчүк гынар. – Шараповтар туох куһаҕаннаах буолуохтарай? Үлэһит аймах, – Дэбдэ кыыһа сөбүлээбэтин төһө да сэрэйдэр, утары саҥарда. – Дьэ, ити санааҕын улахан кыыскар тиэрдээр. Инньэ гынан быйыл ханна кыстыыр былааннаах олороҕун? – Ээ, суох, дойдубар дьиэбэр кыстаабат буоллахпына, тахсыбаппын. Социальнай үлэһиттэрбэр, Мариналаах Раисаҕа бу ааспыт ыйга сайабылыанньа ыыппытым. Кырдьаҕастар дьиэлэригэр барыахпын баҕарабын диэн. Сотору быһаараллар ини, – эмээхсин кыыһын сэрэхэдийбиттии көрөр. – Оо, дьэ, бу туох акаары эмээхсиҥҥиний? Оҕолорун ааттарын түһэн биэрэҕин дуо? Дьэ, кыргыттарын ааттарын аар-саарга аатырдыбыккын дии. Улуус хайыы-үйэ биллэ ини? Пахай даҕаны, Ариналаах Аннетта билэллэр дуо? Билигин кыргыттаргар эрийиэм, – дьахтар иһити-хомуоһу тыастаахтык сыҕарытар. – Этэн көр. Кыыс оҕо төрөппүккэ чугас дииллэр да, мин кыргыттарым тоҕо эрэ чой курдуктар, ол баҕар иитиититтэн буолуо. Хаһан да утары көрүллүбэккэ, ытыс үрдүгэр иитиллибит оҕолор өйдөрө-санаалара оҕо эрдэҕинээҕилэриттэн уларыйбат дииллэрэ кырдьык эбит. Маанылаан ииппит үс кыыстаахпын да, кинилэр сылаас сыһыаннарын билэ иликпин. Санаабар, дьон оҕолоруттан итэҕэс ииппэтэҕим да, … – Дэбдэ ситэ саҥарбакка, күөмэйэ кычыгыланан, хараҕа ууланан барар. – Араас буолума. Манна ытамньыйа кэлбитиҥ дуо? Итиннэ саалаҕа дьыбааҥҥа орон оҥорбутум. Онно баран сыт. Ариналаах Аннеттаҕа итинник ытаан ыҥыргыы олоруоҥ суоҕа, – кыыс силбиэтэнэн, куукуна уотун саба тутан, хоһун аанын күүскэ аһан, хоһугар киирэр. Анфиса хоһугар киирэн, төлөпүөнүн ылан, эдьиийигэр Аринаҕа эрийэр. – Аллуо, эдьиий, дорообо? Туох сонуннааххын? Сураҕын иһиттэххэ, Саша ыал буолан эрэр дуо? – Ыал буолла быһыылаах. Киһи тылын истибэт. Куоракка, биһиги туспутугар биир тэҥнээх кыыс көстүбэтэх, – эдьиийин куолаһа хабылла түһэр. – Балтыбыт Аннетта итиннэ үбүлүөйдүү олорор дуо? Тоҕо ыалдьыттарын араартаата? – Араартаабыт дии. Сураҕа, бииргэ үөрэммит доҕотторун, үлэлээбит дьонун, истиҥ дьүөгэлэрин ыҥыртаабыт үһү. Биһигини аймахтарын иккис этаапка ыҥырар үһү. – Иккис этааптаан ол тугу туһанарый? Ордук түбүктээх ини. Мин аҕыйах киһилээх оҥорор былааннаахпын. Шараповтары дархаһыннарар санаам суох. – Эдьиийим сөпкө этэҕин. Манна ийэҥ кэлэн олорор. Бачча, тохсунньу торулуур тымныытыгар, дьахтарбыт кырдьаҕас киһини, ийэтин сатыы ыыппыт, саатар аҕалан биэрбэтэхтэр. Онно кини тугун мэһэйдиэ этэй? Бэркэ гыннар, оронугар сытыа этэ буоллаҕа. – Оо, хайдах 50-тан тахса кыраадыска ийэтин соҕотохтуу ыытарый, сүрэҕэ да ыалдьыбат, акаары дьахтар. – Истэн абыран, ити өссө кыра. Ийэбит социальнайдарга кырдьаҕастар дьиэлэригэр ыытыҥ диэн сайабылыанньа биэрбит. Дойдубар барбаппын, дьиэбэр олорбот буоллахпына, ол кэриэтин тэҥнээхтэрбин кытта кимнээҕэр үчүгэйдик олоруом. Төрөппүт оҕолорбор мэһэй-таһай буоларбын сөбүлээбэппин диэбит. Ону аҕа киһибит, эдьиийбит туох диигин? – Анфиса үчүгэйи эппит курдук, тохтообокко хабыгыраан олорор. – Бүт эрэ, аата айманнаххын. Улууспут социальнай үлэһиттэрин бэркэ билэбин. Сарсын Мария Николаевнаҕа эрийиэм. Сайабылыанньаны ыларыгар этиэҕим. – Оннук эрэ буоллун. Чэ, сөп, сарсын кыыһыгар Аннеттаҕа илдьэн биэриэхпит. Онтон дьахтарбыт саатар чэйдэтэн ыытар ини. – Сөп. Сарсын киэһэ кэпсэтиэхпит. Ону быһаарыахпыт, – эдьиийэ төлөпүөнүн саба тутта быһыылаах, чуумпуран хаалла. Анфиса хайыы-үйэ утуйан мунна тыаһыы сытар кэргэнин улаҕа диэки анньан баран, тыаһа суох оронугар кумуччу туттан сытта. Хайдах эрэ ийэтин аһына санаан кэллэ. Ийэм муҥнаах түүрүллэн баран, дьыбааҥҥа сытаахтыыр. Киһилии кэпсэтии да суох. «Кыыскар аһаан кэлбитиҥ буолуо», – диэн кырдьаҕас төрөппүтүгэр итии чэй да кутан биэрбэтэ. Олус да тыйыс, кытаанах дьахтарбын, эгэ, киһилии кэпсэтиэм дуо, кэргэним Игорь, бэл, бэркиһиир:» Бары үһүөн үөрэхтээх, мааны, интеллигентнай дьахталларгыт эрээри, төрөппүт ийэҕитигэр наһаа холуон, тымныы сыһыаннааххыт. Киһи сүөлүргүүр. «Ити этэрэ оруннаах. Игорь төрөппүттэригэр наһаа ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар, олох кэллэхтэринэ өйүү-убуу сылдьар. Павловскайга олороллор, чугас буолан, нэдиэлэ ахсын быыс булан, хайаан да дьонугар тахсан, көмөлөһөн киирэр, наадалаахтарын барытын булан таһаарар. Хамнастаах буолан, кинини саҥардыбат, биирдэ эмит харчыны дьоҥҥор наһаа барыыгын диэн тутуһан көрдөҕүнэ, истэ да барбат. Икки сыл буолан баран, төрөппүттэрин соҕуруунан, кыраныысса таһынан күүлэйдэтэ ыытар идэлээх. Оттон кинилэр 70 лаппа тахсыбыт ийэлэрин үс ыалынан хардары-таары «эстэрээпэ» курдук илдьэ сылдьаллар, эбиитин төттөрү-таары сатыы таскайданар. Ийэм барахсаҥҥа маанылаан ииппитигэр махталбыт, үтүө сыһыаммыт ити буоллаҕа. Ийэбэр сыһыаммын уларыттахха табыллар. Уолум Арсен барытын көрө-истэ сылдьар, «Эбэбин тоҕо наһаа мөҕө сылдьаҕын?» – диэччи. Кырдьар сааспар уолум итинник сыһыаннастаҕына, холоон буолар инибин. «Кырдьар саас кырыыс» диэн итини этэн эрдэхтэрэ. Ийэбит наһаа киһини таһынан атаахтатан иитэн маннык куһаҕан майгылаах дьахталлар буоллахпыт. Хайдах да кырый, сааһыр, оҕо саастааҕы куһаҕан майгыны уларыппаккын дииллэрэ кырдьык быһыылаах. Анфиса бэйэтэ да билбэтинэн хараҕын уута иэдэһин устун сүүрэ сытарын туора сотто сытта…

Татьяна Находкина

Дьиэ ахтылҕана.

           3 

Дэбдэ саалаҕа сыбдыйан киирэн, тыаһа-ууһа суох сытаат, хараҕын уута тохтоло суох сүүрэн кэлэрин сотто сытта. Ыал буолан Авдейынаан олорбут олоҕо киинэ экранын курдук хараҕар элэҥнээн барда. Кэргэнинээн бэркэ да олорбуттара. Оскуолаттан доҕордоһон, уол аармыйаттан кэлэрин кытта икки өртүттэн аҕыйах киһилээх сэмэй сыбаайба оҥорбуттара. Авдейа сытыары-сымнаҕас, үлэһит бэрдэ этэ. Биирдэ улаханнык кыыһырсыбатахтара. Биирдэ эмит кыралаан кыыһырыстахтарына, Авдейа бастакынан эйэлэһэрэ, күлэн-салан барара. Хантан кими батан, ити кыргыттар ньиэрбинэй буолбуттара буолла, биир тэппи тылы истибэттэр. Төрөппүт ийэлэрин көрдүлэр да, ис истэриттэн тымтан кыыһыран тамнааттаммытынан бараллар, биир да саҥатын киһилии истибэттэр. Хайдах итинник буолбуттара буолла? Кини бачча сааһыгар диэри биир да дьахтары кытта кыыһырсыбытын, этиспитин өйдөөбөт. Оскуоланы бүтэрээт, кэргэн тахсан, онтон сыры сыллатааҕы кыргыттарын оҕолонон, ханнык да үөрэххэ барбатаҕа. «Саатар биир сыллаах атыылааччы эбэтэр сиэстэрэ үөрэҕэр үөрэн, наар тирээпкэ тута сылдьыаҥ дуо, кыргыттары биһиги көрүөхпүт, аҕалара баар», – диэхтиирэ ийэтэ. Билигин санаатахха, ийэтэ барахсан сөпкө да этэр эбит. Үөрэммэтэҕэ. Авдейа эмиэ үөрэҕэ суох эрээри, илиитигэр талааннаах буолан, үтүрүм-хатырым сылдьыбатаҕа. Мас ууһа буолан, дьиэ бөҕөнү тутуспута, дьиҥэр түннүктэрин. ааннарын холуодаларын туруортаабыта, араамаларын оҥортообута, эбиитин тиэхиньикэҕэ сыһыаннаах буолан, механизатордар тиэхиньикэлэрэ алдьаннаҕына, кинилэр уһаайбаларыгар соһон илдьэ кэлэллэрэ. Онтон кини бу нэһилиэккэ баар тэрилтэлэр дьиэлэрин барытын сууйбут өҥөлөөх. Оскуолаҕа солбуллубат уборщица этэ, атын тэрилтэлэри солбук буолла да, биир тыла суох баран сууйара. «Күөх оту тосту үктээбэт сымнаҕас ыаллар» аатыраллара. Онтукайдара, ханна баарый, маанылаан ииппит тапталлаах кыргыттара олус атаахтык иитиллэн, төрөппүттэрин өртүлэриттэн туох да тэппини көрбөт буола улааппыттара. Атын дьоҥҥо үчүгэйдэр ээ, үчүгэйдик үөрэммиттэрэ, бэрээдэктээхтик ииппит, бастыҥ төрөппүттэринэн ааттаналлара. Сыл ахсын Саҥа дьылга, ыһыахха грамота, сылаас, истиҥ тыллаах махтал сурук бөҕөнү ылаллара. Кырдьыгынан эттэххэ, Авдей сымнаҕаыһнан сымнаҕас этэ эрээри өһүргэһэ, ордук кыргыттарын туһунан тугу эрэ сөбүлээбэтин иһиттэҕинэ, иннин-кэннин билбэт буолуор диэри көмүскэһэрэ. Кими баҕарар кытта этиһэ-аахса барарга бэлэмэ. Оннооҕор кинини саҥардыбата. Хамнас кэлбит күнүгэр кыргыттарыгар хайаан да харчы өлүүлүүрэ. Ыйдааҕы бородуукталарын, уоттарын, нолуоктарын төлүүр харчылара тиийэригэр олох кыһамматтара. Ол иһин кини солбугун харчытын туспа ууран, хаһаайыстыбатын наадатыгар туттара. Авдей биллэн турар, сэрэйдэр да, утарыласпат этэ. Ол оннугар бээйтин хамнаһын кыргыттарыгар күн-ый ыһыаҕа оҥороро. Оннук киһи этэ. Аҕалара уон сыллааҕыта эрдэ баран, биэс сыл син бэйэтэ ыал буолан олорбута. Олох өлөрүн саҕана, сүрэҕэ сэрэйбит этэ. Илиитин тутан сытан: «Соҕотох хааллыҥ. Кыргыттарын иитэллэрин саарбахтыыбын. Чос курдук кыргыттары иитэн таһаарбыппытыгар мин буруйдаахпын. Кыаҕыҥ баарынан бэйэҥ олоро сатаан көрөөр. Быдан сынньалаҥнык, бэйэҕин бэйэҥ көрүнэн олоруоҥ этэ. Саатар, балтыҥ Марианна үйэтэ уһаабыта буоллар, өйөһөн олоруо этигит», – диэхтээбитэ. Кэлин кыргыттара: «Туспа ыал буолан даххаһыйан олорума. Биэнсийэҕинэн син биир кыайан тиийинэн олорбоккун», – диэн алталыы ыйынан быысаһан үс кыыс олордорго быһаарыммыттара. Оннук биэс сыл кыргыттарыгар олорон кэллэ. Кыргыттара хас саҥалыы эргийиэн тиийдэҕин ахсын түтүр-татыр, сөбүлээбэтэх курдук тутталарыттан сүрэҕэ ыалдьар. Дьүөгэлэрэ Даайалаах Марина барытын көрө-истэ сылдьан, улуустааҕы социальнай управлениеҕа сайабылыанньа суруйарыгар сүбэлээбиттэрэ. Кыһыҥҥы кэмҥэ олорорго көрдөспүтэ да, хайыыллар? Кыргыттарга алҕас быктаран кэбистэ быһыылаах, ол сайабылыанньатын тутан да ыллахтарына көҥүл дьон. Дэбдэ хас эргийдэҕин аайы хачыгырыыр дьыбаанын атыҥыраан аанньа утуйбата, кыратык нуктаан эрэ ылла. Сарсыарда эрдэ, сэттэ чааска туран, бастакы оптуобуска тахсаары таҥнан хачыгырыйа турдаҕына, кыыһа Анфиса хоһуттан тахсан кэллэ. – Хайа, туохха ыксаатыҥ? Игорь үлэтигэр бара таарыйа илдьэн биэриэҕэ, – Анфиса тоҥуй куолаһынан быһаарда. – Билигин туруоҕа, үлэтигэр 8 чааска баар буолуохтаах. Бар, саалаҕа киирэн дьыбааҥҥа олор, аан таһыгар хоройон баран турума. Дэбдэ тыаһа суох саалаҕа киирэн дьылыччы туттан олордо. Орто кыыһа Анфиса уһун хара суһуохтаах, хап-харанан көрбүт орто уҥуохтаах кыыс. Оскуолаҕа үчүгэйдик үөрэммитэ, улуустааҕы биридимиэтинэй олимпиадаларга куруутун кыттан инники бириистээх миэстэттэн түспэтэ. Учууталлар ытыстарын үрдүгэр илдьэ сылдьыбыттарын түмүгэр бэйэмсэх бэрдэ буолбута. Билигин улахан тэрилтэҕэ кылаабынай бухгалтерынан үлэлиир. Кини эппитэ барыта быраап. Кэргэнэ Игорь сымнаҕас киһи түбэһэн, талбытынан сылдьар. Уоллаах кыыс оҕолоохтор, барахсаннарым, хата, истигэннэрэ, аҕаларын курдук сымнаҕастар. Анфисаны оҕо эрдэҕинэ тосту-туора кытаанах дьахтар буолуо диэн санаабат этэ. Саҥаран-иҥэрэн, үөрэн-көтөн, хааман-сиимэн көрдөххө, дьахтар аллааҕа, үчүгэйэ. Кэргэнигэр, оҕолоругар сыһыана эмиэ ааттаах эрээри, төрөппүттэригэр сыһыанынан оҕолоругар туох үчүгэй иитиини биэрэрэ буолла? Билигин кыра кыыһыгар Аннеттаҕа тиийиэҕэ. Аҕата олох күҥҥэ көрбүт тапталлаах оҕото. Оҕо эрдэҕиттэн тэппини көрбөт атаах кыыһа этэ. Оскуолаҕа, улууска биллэр тарбахха баттанар спортсменка, өрөспүүбүлүкэ сборнайа диэн ааттанара. Кини кыттар күрэхтэһиитигэр аҕата көтүппэккэ сылдьара. Быһый атахтааҕа, сүүрэн кылбаҥнатара. Онтон баскетболлаан, волейболлаан элэҥнэттэҕинэ, күрэхтэһэр дьонугар харахха быраҕыллара, ыалдьааччылара хаһыы бөҕөнү түһэрэллэрэ. Икки төгүллээх маастарга хандьыдаат этэ. Хараахтарыттан маастар буолбатаҕа. Улаатан истэҕин ахсын тириэньэрдэрин кытта тапсыбат буолан испитэ. Аҕата барахсан хомойоохтуура. Үлэтигэр да дьону кытта тапсыбат этэ. Хата, ИП буолан, бэйэтэ бэйэтигэр үлэлиир, иистэнэр буолан абыранна. Түүлээх таҥаһы тулуппат. Дьахтар сахалыы былааччыйатыттан саҕалаан, сонугар, бэргэһэтигэр тиийэ тигэр. Хаачыстыбалаахтык тигэр буолан, уочарат быыһа суох, дьиэтигэр сыһыары эрээри, туспа ааннаах мастарыскыайы Михаил тутан биэрэн табыллан сылдьар. Биир уоллаахтара Сима спортсмен бэрдэ. Ийэтин баппыт. Атаҕар үчүгэй, ааттаах баскетболист, волейболист. Билиҥҥитэ оҕом сыыһа үчүгэй курдук, күрэхтэһиигэ көтүппэккэ сылдьар, тириэньэрдэрэ хараактарыгар үлэлэһэллэр быһыылаах уонна аҕата уолугар кытаанах, атаахтатан мээнэ тараҥнаппат. Онтон сап-саһархайынан унаарыччы көрбүт, уһун, ньассыын саһархай суһуоҕун биир гына мөлбөччү өрүнэн дуоспуруннаах баҕайытык оскуола саҕаттан туттар улахан кыыһа Арината этэ. Октябренок, пионер, комсомол барыта буолбута. Бачча сааһыгар диэри салайар үлэҕэ үлэлээн кэллэ. Биэнсийэҕэ барбыта да, оскуолатын салайан олорор. Солбуллубат дириэктэр. Хаһаайыстыбанньык бөҕө. Эргэ оскуолатын саҥатыгар түһэрдэ. Уоллаах кыыс оҕолордоох. Сураҕа, Сашата дойдутун Шараповтар кыыстарын кэргэн ылар дииллэр, тоҕо эрэ Арина сөбүлээбэт үһү. Ол түмүгэр, уол дьиэтигэр таарыйбакка, кыыска тиийбит. Дьиҥинэн, былыр былыргыттан кыыс оҕо кэргэн сүктэн уолга тиийиэхтээх этэ буоллаҕа. Аныгы үйэ дьоно бэйэлэрэ билэллэринэн уларыта тутан эрдэхтэрэ. Кырдьаҕастартан аны ыйыппаттар, сиэр-туом барыта уларыйан иһэр. Авдей оҕолорун үһүөннэрин бэйэтэ ааттаабыта, эбэлэр ааттара наһаа кырыйда, аныгылыы ааттыыбын диэбитэ. Арина, Анфиса, Аннетта диэн ааттаталаабыта. Кыргыттар ааттарын сөбүлүүллэр. Арай Анфиса соччо биһирээбэт. Николай Габышев «Анфисатын» аатын биэрбиккин», – диэн тыллаах. «Анфиса курдук майгылаах буолаҥҥын, дьону кытта тапсан үлэлээбэккин, хата, аныгы үйэ киһитэ буолаҥҥын, үлэлии сылдьаргар махтан», – диэн эдьиийэ Арина өһүргэтэр. Дэбдэ дьыбааҥҥа олорон эрэ нухарыйыах курдук буолан истэҕинэ, күтүөтэ турар тыаһа иһилиннэ, уолун туруорда быһыылаах, сэрээккэлээн тыас-уус бөҕө буолла. Игорь киниэхэ сымнаҕастык сыһыаннаһар. Кини кыыһыттан олох атын майгылаах. Таас асфальт устун Анетталаах диэки сыыйылыннардылар. Сотору буолаат, 10 этээстээх таас дьиэ иннигэр тохтоотулар. Дэбдэ ааны аһан биэрбиттэригэр күтүөтүттэн тардыһан нэһиилэ түстэ. – Бэйэм тахсыам. Бэҕэһээ лифт үлэлиир этэ, – эмээхсин күтүөтүттэн суумкатын ыларын быыһыгар эйэҕэстик эттэ.

Татьяна Находкина

Дьиэ ахтылҕана.

             4 (бүтүүтэ)

Дэбдэ иһиттэри эбиэт саҕана нэһиилэ сууйан бүтэрдэ. Кыыһа Аннетта, хата, барытын серваҥҥа сотон ууран дьаарыстаан көмөлөһөн абыраата. – Эбиэттэн киэһэ биһиги Михаиллыын «Хара хаар» диэн аатырбыт киинэҕэ барыахпыт. Билигин чэйдиэхпит. Биһиги барбыппыт кэннэ дьиэни үчүгэйдик быыллаан, пылесостаан, муостаны капитальнайдык сууйаар, – диэн кэм сымнаҕас соҕустук дьаһайан абыраата. Остуолу толору ас тардан кумуру-хамыры аһаатылар. Дэбдэҕэ иһигэр ас да киирбэтэ, барыта тууһаммыт, приправаҕа буспут эт астар, араас салааттар. Сарсыардатын дьоно үлэлэринэн, үөрэхтэринэн тарҕаспыттарын кэннэ овсянка хааһы буһаран сиирэ. Бу билигин сололонон буһарбата даҕаны. – Эбээ, хааһыгын тоҕо буһаран сиэбэтиҥ? – сиэнэ Сима аһаабакка олорорун көрөн ыйытта. – Аһыаҕа, чэ, ас элбэх, – ийэлэрэ тоҥуйдук хардарда. – Бу киһи туохха да кыһаммакка хаһыат ааҕа олорор. Саатар аһыаххын. Бачча элбэх ас таах хаалыа дуо? Аһаан кимиритэн иһиэххитин, эр дьон буолан баран. Астары аһыйбат гына, үчүгэйдик холодильникка угаар эрэ. Сарсын күнүскү аһылыкка үлэм дьахталларын эбиэккэ ыҥыртыам. Күнүс остуолу үчүгэйдик тардаар, – Аннетта ийэтин диэки кырыылаах баҕайытык көрөн ылар. – Ийээ, Турцияҕа хаһан бараҕын? – уола ыйытар. – Оҕом, хата, өйдүүр эбит. Тэрилтэм Турцияҕа 10 күннээх путевка биэрдэ. Муораҕа баран сөтүөлэниллиэ. Икки путевка. Бу киһи барсыбаппын диир. Оҕом барсара дуу? – ийэлэрэ уолун эйэргээбиттии көрөр. – Суох, барбаппын. Эксээмэннээхпин буолбат дуо? Уонна Турцияҕа сылдьыбытым, – уола сөбүлээбэтэх куолаһынан хардарар. – Ийэҕин илдьэ бар. Кырдьар сааһыгар кыраныысса таһын биирдэ көрдүн ээ, – күтүөт Михаил убаһа ойоҕоһун уҥуоҕун кимирийэрин быыһыгар саҥарар. – Сөбүн биирдэ Москванан, Санкт Петербурунан күүлэйдэппитим. Билигин кинини иккиһин соһор кыаҕым суох. Атын икки кыыһа күүлэйдэттиннэр, – Аннетта өс саҕа буолар. – Босхо путевканан иккиһин да төрөппүт ийэҕин күүлэйдэттэххинэ тугуй? Ийэҕэр олус да «чос» курдук сыһыаннаһаҕын. Киһи да бэркиһиир, – Михаил ситэ аһаабакка, остуолтан туран саалаҕа киирэр. – Бэҕэһээ да ийэҕин остуолга олоппотоҕуҥ сүрдээх этэ. Өссө бу үлүгэр тохсунньу торулуур тымныытыгар кырдьаҕас киһини оптуобуһунан ыыппыккын. Уолгуттан да кыбыстыбаккын! – Ээ, чэ, мин… бэйэм барбытым. Уонна соҕуруу барбаппын. Ааспыкка наар маҕаһыын эрэ кэрийэн, таһаҕас эрэ тутан тахсыбытым, – Дэбдэ барахсан этэн бүтэн баран, сыыһа саҥарбытын өйдөөн, айаҕын саба туттубутун сиэнэ уол бэлиэтии көрөн, күлэн мичик гынна. – Чэ, оннук буолуохтаах этэ, – саалаттан Михаил саҥата иһилиннэ. – Ийээ, бар, хоскор, мээнэ тэпсэҥнии турума, – кыыһын кытаанах саҥатын истэн, эмээхсин тыаһа суох хоһугар тэмтэриҥнээтэ. Дэбдэ оронугар токуллан, дьоно тахсан чуумпуралларын кэтэһэ сытан, таҥаһын хомунан автовокзалга барарга сананна. Автовокзал мантан чугас. Бөһүөлэктэрин таксистарын ааҕа билэр. Биир дойдулаахтарын, үөлээннээхтэрин оҕолоро, сиэннэрэ буоллаҕа. Бүгүн дойдутугар, дьиэтигэр тиийэн, оһоҕун оттон, дьиэтин ититиэ. Күн да мантан ыла уһуо, халлаан итийиэ. Бүгүн ахтылҕаннаах уһаайбатыгар тиийиэҕэ. Сураҕа, быйыл сайын бөһүөлэккэ ититии толору киллэрэллэр үһү. Оччоҕо дьиэтигэр олоруоҕа. Ити уһаайбаларын, ыал буолаат, нэһилиэк сэбиэтигэр сайабылыанньа биэрэн ылбыттара 55 сыл буолла. Күн-дьыл ырааппыт да эбит. Нэһилиэк сэбиэтин сессиятын быһаарыытын илиилэригэр тутан тураллара бу баар. Сэбиэт оҕонньор, Уйбаанабыс барахсан: «Оҕолорбор көнө сирдээх, үчүгэй оттоох-мастаах уһаайба булан биэрдим», – диэхтээбитэ. Кырдьык, тэлгэһэтин күп-күөх ньаассын ото алтан отунан саһарара, күнүһүн дөлүһүөн сибэккитинэн тэтэрэрэ. Дэбдэ бэйэтэ олбуорун иһин ньургуһун от тиэрэн тэниппитэ. Эбиитин уһаайбатын биир муннугар тэтэрэ кыыспыт сардаана сибэкки олордубута сыллата эбиллэрэ киһи хараҕын үөрдэрэ. Дьахталлар ымсыыра көрөллөрө. Бөһүөлэккэ отунан-маһынан киниэхэ тэҥнээх уһаайба суох, отонноох маһын ааҕан сиппэккин, дьаабылыка, сирень, акация, черемуха, облепиха, бузина, боярышник, о.д.а. мастара силигилии ситэллэрэ. Кыргыттара, күтүөттэрэ мас арааһын аҕалан олордоллоро. Ыам ыйыгар мастарын тыллалларын долгуйа күүтэрэ, хас биирдиилэрин тулатын ыраастыыра, төгүрүччү хара буорун көбүтэрэ, көрө сылдьан ууну дэлэччи туттара. Барахсаттарым, быйыл төһө эрэ силигилээн үүнэллэр, сыттыын-сымардыын кэрэлэр, дьахталлар анаан кэлэн хаартыскаҕа түһэн бараллара. Дэбдэ таҥнан дьиэтиттэн саҥа тахсыах курдук туттан истэҕинэ, аан аһыллар тыаһын истэн, курус гынна. Ол да буоллар, күүстээх санааны ылынан тахсар ааҥҥа барда. – Хайа, эбээ, бу ханна бардыҥ? – сиэнэ Сима соһуйа көрүстэ. – Автовокзалга. Дойдубар бардым, – Дэбдэ сиэнин өрө көрөн турда. – Эбээ, автовокзалга хайдах сатыы барыаххыный? Билигин мин такси ыҥырыам, – уол төлөпүөнүн ылан түргэн-түргэнник баттаан эрийээт, эбэтин саалаҕа киллэрэн, дьыбааҥҥа олорто. – Олор, эбээ. Сотору такси кэлиэ. Итии чэйдэ ис, айаныҥ уһун буолуо. Аны саас каникулга мин тиийэм, сөп дуо? – Сима эбэтигэр итии чэй кутан аҕалан остуолга уурар. – Сөп, һыллы, тиийээр. Оҕобун күүтүөм, – эмээхсин иэдэһэ чарчыстар. – Мин бугул түгэҕин харбыырым, Сиэнньискэлиин сороҕор, от кэбиһэллэригэр, наһыылканан бугул таһарбыт. Бу 50 кыраадыс ахсынньы, тохсунньу бурҕайар тымныытыгар санаатахха, сайын салгынныын наһаа үчүгэй, күп-күөх окко күөлэһийэ таалалыыр кэрэ да түгэн буолара. – Оҕом сыыһа, эһэҥ курдук үтүө санаалааххын. – Такси кэллэ. Тахсыахха, – сиэнэ суумканы ылан, эбэтин хонноҕуттан өйүү тутан дьиэттэн тахсан бараллар. Подъезтан тахсан иһэн, ыы муннуларынан дьонноругар кэтиллэ түһэллэр. – Хайа, бу ханна бардыгыт? – Аннетта соһуйан, аймана түһэр. – Такси кэллэ. Эбэм дойдутугар күүлэйдии барда. Сотору кэлиэ, – уол ийэтин саҥардыбаттыы быһыта баттаан эттэ. Соҕотох мааны уола сороҕор ийэтин утары саҥардааччыта суох. – Ийээ, ити пакеккар фрукта баар дуо? Эбээҕэ биэр, эбээ эдьиий Өкүлүүнэлээххэ кэһии гыныа этэ, – уол ийэтэ аккаастаабатын билэр киһи быһыытынан пакеты ылан эбэтигэр биэрэр. Дэбдэ таксига олорорун кытта Михаил: «Бу халбаһыыны эмиэ кэһии гынан илдьэ бар», – диэн толору пакеты туттаран кэбистэ. Таксист уолу билэр оҕото эбит. Кинини көрөн мичээрдээн кэбистэ. – Чэ, айанныаҕыҥ. Дэбдэ түргэнник айаннаатахпына, хачайдаммат инигин? Пароммутугар ыксыыбыт, – диэтэ. – Ээ, сөп айаны тулуйабын. Дойдубар баран иһэр киһи наһаа ньырамсыйбат инибин. Хата, сонунна кэпсээн сэргэхситиҥ, — Дэбдэ дьиэтигэр айаннаан иһэр киһи быһыытынан мичээрдии истэ. – Ээ, сөп. Паромҥа киирдэхпитинэ, сонун көстүө, – дьахталлар аймана түһэллэр. Паромҥа анньыһан киирэн, сэргэхтик айаннаан, Дэбдэ бөһүөлэгэр чугаһаатаҕын ахсын сүрэҕэ минньигэстик ньүөлүйэн, өрө уһуурара элбээн истэ. Сотору уоттара сандааран, бөһүөлэктэригэр киирэллэрин кытта Дэбдэ такси тохтуу да илигинэ, аан тутааҕын эрийэ тутан, чуут аһа сыыста. – Дэбдэ, түһэриҥ билигин да ыраах, ыксаама, — таксист уол буойан тохтотто. – Арба да, ханна түһэҕин, кыыскар Арина Авдеевнаҕа дуо? – Суох, суох, кыыспар түспэппин. Олор дьиэҕэ олорбот дьон. Сарсын күнүс барыам. Билигин балтыбар Өкүлүүннээххэ тиийиэм, – эмээхсин ыксаабыттыы туттан быһаарда. – Ээ, Өкүлүүнэлээххэ тиийэҕин дуо? – Арина Авдеевна маарын Бороҕоҥҥо мунньахха барбыт диэбиттэрэ. – Кырдьык, баҕар, кэлэ илигэ буолуо, – дьахталлар интэриэһиргээн хабыгыраһа түстүлэр. Хаптаһын олбуордаах профлииһинэн эпсиэйдэммит дьиэ иннигэр тохтоотулар. Суоппар уол суумкатын ылан, бэйэтин өйөөн дьиэҕэ киллэрэн биэрдэ. – Баһыыба, һыллы, – Дэбдэ айанын 500 солкуобайы уолга туттаран кэбистэ. – Сөп, – диэт, уол түргэн үлүгэрдик элэс гынан хаалла. – Дьиэлээхтэр, дорооболоруҥ, – эмээхсин иһирдьэ, саалаҕа киирэн кэлбитигэр дьиэлээхтэр бары соһуйа түстүлэр. Дьыбааҥҥа олорон, «Моя мама» диэн турецкай киинэ көрө олороллор эбит. – Хайыы, эдьиийим илэ бэйэтинэн тиийэн кэллэ дии. Бүгүн оруобуна санаан ылбытым. Киир, киир. Ариналаах суохтар дуо? – балта Өкүлүүнэ түөрэҥэлээн кэлэн, эдьиийин санныттан кууһан ылла. Өкүлүүнэ кини бииргэ төрөөбүт эдьиийин Агаша кыыһа. Эдьиийэ өлбүтэ ыраатта. Балта кинилэри эҥэрдэһэн улааппыта, тэҥҥэ кырдьан эрэр. – Хайдаҕа эбитэ буолла? Мунньахха барбыт диэн истибитим. Кэлэ илигэ буолуо диэн, манна эйиэхэ тохтоотум. Сонуну истиллиэ. Сарсын тахсыам. Сарсыҥҥыттан Сэмэн оһох оттуо этэ. – Букатын кэллиҥ дуо? Чэ, бэрт. Куоракка кыргыттаргар да олордоргун, тэһийбэтиҥ чуолкай. Оҕо харабыллаан олоруоххун, оҕолоро улааттылар. Халлаан сылыйыар диэри биһиэхэ олор. Биһиги иккэбит эрэ. Ити кыыһым Алена икки оҕотунаан быстах бааллар. Аҕалара ыраах рейскэ барбыта, оттон кэллэҕинэ, дьонун ылыахтаах. – Ээ, сөп, – Дэбдэ айаннаан дьагдьайан оһоххо сыстан олордо. – Билигин эдьиийбин аһатыам. Оруобуна кырбас эттээх миин буһарбытым, — Өкүлүүнэ кэпсиирин быыһыгар иһитин тарпытынан барда. – Бу эмээхсин эдьиийин көрбүт үөрүүтүттэн үчүгэй сонунун кэпсээбэккэ олорор, – Сэмэн күлэн ардьайбыт тииһэ килэйэр. – Тугу эттиҥ? Ээ, арба да, дьиэҥ итии бөҕө, оттуллан турар. Бүөтүркэ кэлэн олорор, – Өкүлүүнэ кэпсиирин быыһыгар ытыһын охсон тас гыннарар. – Бай, ол тоҕо мин дьиэбэр олордо? – Дэбдэ соһуйа түһэр. – Ээ, быстах. дьиэтэ тоҥон. Үүтээнигэр бултуу тиийэн баран атын куоттаран, хонон хаалан, систиэмэтэ тоҥон хаалбыт. Сатахха, кимиэхэ да эппэккэ барбыт. Билигин ЖКХ-лар оҥоро сылдьаллар. – Ээ, сөп. Эрэйдэммит дии, – Дэбдэ сөбүлэһэрин биллэрэн, күкээрбит баттаҕын кырыбыайкатынан төттөрү-таары тараанарын быыһыгар мичээрдээн, тииһэ суох айаҕа ымайда. – Оһохтоох дьиэҕэ олорор буоллаҕа. – Кыыһыҥ Арина көҥүллээбит этэ. Хата, оһоххун абырахтаан сыбаан бэртээхэйдик өрөмүөннээбит этэ, – Сэмэн кэпсэтиигэ кыттыһар. – Сотору тахсара буолуо. Систиэмэтин бүтэрэн эрэллэрэ буолуо. Чэ, чэйдиэҕиҥ, – остуолга ыҥыртыыр. – Алена, оҕолоргун аһат. Иһиттэригэр куттум. Онтон утуйаллара да кэлэрэ буолуо. – Сөп, – Алена эдэр дьахтар 3-4 саастаах кыра оҕолору остуолга аҕалан олордуталыыр. – Ии, барахсаттары, кыракыйдарын. Тас дьүһүннэринэн биһиги аймах эбиттэр, – Дэбдэ кыра оҕолору көрөн ымманыйар. Остуолга олорон саҥа аһыах курдук буолан истэхтэринэ, аан аһыллар тыаһын кытта куукунаҕа толуу мааны дьахтар киирэн кэллэ. Күндү уһун нуорка шубалаах, ушанка киис бэргэһэлээх, хара тыс унтуулаах Арина киирэн турарын көрөн соһуйа түстүлэр. – Дорооболоруҥ. Хайа, ийээ, кыыскар тохтообокко, атын ыалга түһэҕин дуо? – Арина кытаанахтык саҥарбытынан киирдэ. – Бу кыыс хайдах буолар? Атын дьон диир дуу? – Өкүлүүнэ өһүргэнэ истэр. – Бэйэм хаан балтыбар тохтоон олоробун. Эһигини суохтар, мунньахха барбыттар диэбиттэрэ. Дьиэҕит уота суоҕа, – Дэбдэ кырдьыгын таһаарынар. – Сарсын тахсыам. Бачча киэһэ барбат инибин. – Сөп. Сарсын кэпсэтиэхпит, – Арина эргичис гынан, соно тэлээрэн, ааны күүскэ сабан тахсан барар. – Айыкка, аны Аринабыт да хамаандатынан мантан ыла олорууһукпут дии, – Өкүлүүнэ сөбүлээбэтэҕин этэн тэйэр. . . . Арина киэһээҥҥи аһылыктарын кэнниттэн түргэн-тарҕан соҕустук иһиттэрин сууйан халыгыратан бүтэрдэ. Ийэтин кытта кэпсэтэр санаалаах. Шараповтары билэр буолуохтаах. Киһи ыйыппатаҕына, кэпсээбэтэ чуолкай. Дьону хаһан да ырытан кэпсэтээччитэ суох. Айаҕа аһыллан саҥарара биллибэт. Билэр буоллаҕына, кэпсиир ини. – Ээ, итини билэбин. Сайылык дьахталлара итинник куруутун кэпсэтээччилэр. Онтон эбэлэрэ Арыппыас төбөтүнэн ыалдьар дуо? – Арина тоһоҕолоон ыйытар. – Мин өйдүүрбүнэн, Арыппыас төрүттэригэр итинник ыалдьар киһи суох. Кэргэнэ куруубай, иһэр баҕайы оҕонньор этэ. Ол эдэр эрдэҕинэ төбөтүн дэлби үнтү сынньан, кырбаан итинниккэ тиэрдибитэ дииллэрэ. Арыппыас барахсан ис киирбэх, чэнчис баҕайы дьахтар этэ. Ону оҕонньоро күлүгэр кытта күнүүлүүрэ дииллэр. Уола иирээкилэр дьиэлэригэр туттаран, ийэтин үйэтин уһаппыта дуу, кылгас үйэлээбитэ дуу? Билбит суох, – Дэбдэ сыыйа тардан кэпсиир. – Былыр үйэҕэ өллөҕө дии, – Арина саҥа аллайар. – Өлөөхтөөтөҕө – эмээхсин сөбүлэһэр. – Онтон ити кыра кыргыттара тоҕо итинник, итэҕэстээх курдук буолан хааллылар? Ону дьиибэргиибин, – дьахтар туоһулаһарын тохтоппот. – Ээ, бэйэҥ да иһиттиҥ ини? Хаарыан оҕолорун травмалаан итинник буолаахтаабыттар. Сураҕа, куоракка оҕолоно барыахтааҕын, тарда сылдьыбыт. Дэриэбинэҕэ оҕоломмут. Баара-суоҕа кырдьаҕас сиэстэрэ баара үһү. Айылҕаларынан син оҕолонуо эбит да, сатахха, хойутаан олох дьиэтигэр түһэрбит, эбиитин игирэлэр үһү. Оҕолор эрэйдээхтэр итинник буолан хаалаахтаабыттар – Дэбдэ үгэһинэн кэпсиирин быыһыгар баттаҕын үөһэ-аллараа имэриммэхтиир. – Хаарыан оҕолору, ийэлэрэ эппиэтинэһэ суоҕуттан итинник дьылҕалаабыт эбит, – Арина саҥа аллайар. – Оннук. Хата, кыргыттар үлэһит бөҕөлөр. Дьиэни-уоту барытын көрөн олороллор, ыраастара-чэнчистэрэ сүрдээх. Ийэлэрэ сүөһүлэриттэн ордубат буоллаҕа. – Биһиги уолбут ити ыал кыыстарыгар олох харааччы иирэн хаалла. Куоракка кыыс бөҕө ортотугар сылдьан, бэйэтин бөһүөлэгин кыыһыттан атыны булбатах. – Чэ, хайдах буолар? Уолбут кыыһыран бырдааттанан куоракка барбыта. Инбэлиит оҕолоох буолан, куоракка дьиэлээхтэр. Онно тиийэн олороллор. – Онтон субуотаҕа ыҥырдаҕыҥ дии. Аймахтар икки өттүттэн кэпсэтиэ этибит, – аҕалара кириэһилэҕэ барытын истэ олорон өрүкүнүйэ түһэр. – Оҕолору холбооттуохха буоллаҕа. Шараповтар үчүгэй аймахтар, – эбэлэрэ сөбүлэһэр. – Билигин Сааскаҕа ийэтэ эрийэн, уолгун үөрдүбэккин дуо? – аҕалара ыксаллаах муҥутаан ийэлэрин ыксатар. – Аргыый. Наһаа омуннурума. Ыксаабатыннар. Хотон сыттаах дьиэлэригэр, үөрэҕэ суох кыыстарыгар – мин дипломнаах уолум наада үһү. Кыра кыргыттарын аһыннарбын да, кырдьыгынан эттэхпинэ, кинилэри кытта аймаҕырҕаһыахпын баҕарбаппын. – Аньыы даҕаны, мээнэ ону-маны буолары-буолбаты саҥарыма, – Василий сөбүлээбэтин биллэрэр. – Эн Шараповтартан туох ордуктааххыный? Бэркэ гыннар, эн үрдүк үөрэхтээҕиҥ, дуоһунастаах үлэлээҕиҥ буолуо. Шараповтар тыа хаһаайыстыбатын бастыҥ үлэһиттэрэ, суобас бөҕөлөөх дьон бастыҥнара. Биир муостаҕа тураҕыт, – Дэбдэ утары этиппэттээн кытаанахтык саҥараат, хоһугар киирэр. – Ити кырдьык дуо, кырдьаҕастар дьиэлэригэр бараары сайабылыанньа биэрбит үһүгүн дии, ону туох диигин? – Арина хос диэки кытаанахтык көрөн туран ыйытар. – Биэрэн. Тэҥнээхтэрбин кытта бэйэм-бэйэбэр олоруохпун баҕарабын. Оҕолорбуттан сылтаан сайабылыанньа биэрбит буолбатахпын. Кырдьаҕас киһи өйө-санаата эдэрдэртэн олох туспа, өйдөрө-санаалара сөп түбэспэт. – Хайа, ийэм саҥаҥ элбээбит, өйүҥ-санааҥ сайдыбыт да эбит, – кыыһа соһуйар. – Манна дьиэбэр ититии киллэртэрэ сатаатым да, кыаллыбата. Хайдах мас мастаан, оһох оттон бэйэм олоруохпунуй? Ол иһин кырдьаҕастар дьиэлэригэр бара сатыыбын. Эбэтэр дьиэбэр ититиитэ киллэттэриҥ… Бэйэм бэйэбэр олоруохпун баҕарарым кэмнээх буолуо дуо, — Дэбдэ кыыһын таһыгар кэлэн олорор. – Ийээ, эн кырыйдыҥ. Үс кыыстааххын. Кыргыттаргынаан хардары-таары олордоххуна тугуй? Биһиги аапптын хараардан, онно-манна кырдьаҕастар дьиэлэригэр барар туһунан толкуйданыма. Оннук ыыппаппыт даҕаны. Сүрэ да бэрт. Тоҕо итинник толкуйга кэлбиккин сатаан санаабаппын. Кыргыттардыын кэпсэтиэм, – Арина саҥата кытаанах. – Бүөтүккэ дьиэтигэр таҕыстар эрэ, дьиэҕэр киирэн бэйэҥ төһө олороргунан олор. Ким да туппат. Маскын күтүөтүҥ бэлэмнэтиэ. Биһигинэн хардары-таары олороруҥ ордук буолуо дии санаабыппыт. Аны сайын ититии киллэримэ. – Бүөтүккэ таҕыстар эрэ, ДьУоКХ уолаттарын кытта кэпсэтиэм, сайыҥҥыга диэри соспот инибит, – күтүөт кэпсэтиигэ кыттыһан көх-нэм буолар, – матырыйаал син биир тиийиэҕэ. – Ийээ, ханна да барар туһунан толкуйдаама. Дьиэбит олбуоругар турдун ээ, биир эмэ сиэн олохсуйуо. Аны сайын олбуорбут иһигэр кыра алта да алталаах дьиэ тутуохпут. Ийэбит харахпыт ортотугар олоруоҕа, – Арина быһаарар. – Суох, саҥа дьиэ наадата суох. Бэйэм дьиэбэр, уһаайбабар олоробун. Хас сыл бараары, ханна да барбаппын, – эмээхсин өһүргэнэ истэр. – Онтон дьиэҕин аны сайын биһиги олбуорбутугар көһөрөн аҕаллахпытына, – Василий кыттыһар. – Ыы, күтүөтүм, эттэҕин үчүгэйиэн. Эһиги бары атыннык саныыгыт. Оҕолорбун абааһы көрөр буолан, туспа олоро сатыыр буолбатахпын. Мин дьиэ туттан олорбут уһаайбабын ахтабын. Туох да диэҥ, бэйэм уһаайбабар үйэбин моҥуом, – Дэбдэ санаатын этэр. – Чэ, сөп. Ийээ, эн эппиккинэн буоллун. Биһиги утарыласпаппыт. Баһылай Сэмэнниин дьиэни ититиигэ үлэлэсптинэн барыҥ. – Оннук. Эбэбит Дэбдэ эппитэ этириэс. Атаах, ньырамсыйбыт мааны кыргыттара туох да диэбиккит иһин. Ийэҕит иннин ылыаххыт суоҕа диэн эппитим дии. Чэ, хата, биир тылы буллугут. Үлэһит буолбут мааны кыргыттар, ийэҕитин көрдүгүт да кыра оҕоҕутугар түһэн хаалаҕыт, тугу саҥараргытын да ырыҥалаан көрбөккүт. – Чэ, хата, аһаан утуйуоҕуҥ. – Баһылай Уйбаанабыс түмүктүүрдүү эппитигэр Дэбдэ эгди буола түһэр. Үһүөн күө-дьаа буолан аһыыр куукуналарыгар киирэллэр.

Татьяна НАХОДКИНА

Оҕо сыта.

Мария Семеновна дьиэтин таһынан ыксаабыт киһи быһыытынан ааһан ъиһэр уолу харбаан ылла. — Хайа, Баанньыска, ханна бардыҥ? — Маамабар бардым,- кыра уол хараҕын уутун соттон ньухханарын быыһыгар, илгиэлэнэн кэбистэ. Хап-хара чөҥөрүйбүт хараҕа толору уунан туолбут. — Һыллыы, онно барбаттар. Маамаҥ ыалдьан суох буолбута. Кэл, дьиэҕэр барыахха. Убайын сүтүктээтэҕэ буолуо. Балтыҥ баар дуо? — Утуйа сытар… — Сөп, чэ барыахха. Убайыҥ туох диирий? Интернакка барыахпыт диир дуо? — Суох, биһиги интернакка барбаппыт. Дьиэбитигэр олоруохпут. Убайым инньэ диэбитэ,- Баанньыска сэргэхсийэн, өрө хантайан туран, кэпсэтэн барар. — Эн убайгынаан интернакка баран бииргэ олоруоҥ этэ. Хайдах дьиэҕитигэр бэйэҕит эрэ олоруоххутуй? Убайыҥ эмиэ кыра дии. Онтон балтыгытын Нарыйа Ивановналаах иитэ ылаары гыналлар. Бэйэлэрэ оҕолоро суох. Үчүгэй, үөрэхтээх, мааны киһи гыныахтара,- дьахтар кыра уолу санныттан имэрийэрин быыһыгар өйдөтөрдүү сымнаҕастык кэпсиир. — Суох, биһиги үһүөн олоруохпут. Мин убайым өйдөөх. Эн Мария Семеновна, соруйан биһигини араартыы сатыыгын. Биһиэхэ үчүгэйи баҕарбаккын. Аны биһиэхэ кэлимэ. Убайым эйигин сөбүлээбэт,- Баанньыска эргиллэ түһээт, дьиэтин диэки сүүрэн тэлэмээттэннэ. Мария Семеновна уолу кэнниттэн аһыммыттыы батыһыннары көрөн хаалла. Эмиэ да хомойо санаата. Оҕолор ийэлэринээн Марианналыын оскуоланы бииргэ бүтэрбиттэрэ. Чэпчэки, дьэллэм, сүгүн үөрэммэтэх, аармыйаттан кэлбит уолга кэргэн тахсан, оҕолонон-урууланан, үөрэммэтэҕэ. Кэлин ыалдьар буолан хаалбыта. Үс кыра оҕону хаалларан быйыл саас сир хараарыыта суох буолбута. Оҕолор барахсаттар эбэтэ, эһэтэ, чугас аймахтара суох буолан, барар-кэлэр сирдэрэ суох. Аҕалара кыыһа төрүөн иннинэ арыгылаан өлбүтэ. Онон билигин оҕолору ханна олохсутуохха диэн наар ол мучумаана. Нэһилиэктэрин оҕолоро буолан детдомҥа ыытыахтарын баҕарбаттар. Дьэ, оҕолор дьылҕалара хайдах буолаахтыыр? Бэйэбит олоруохпут диэхтииллэр. Хайдах олоруохтарай? Улахан уол Митя баара-суоҕа 14 саастаах, сэттис кылааска үөрэнэр. Социальнайдар дьаһанан олорботтор дииллэр, оннугунан оннук да, оҕолору киһи аһынар. Арай кыһынын интернатынан, сайынын дьиэлэригэр социальнай үлэһиттэр хонтуруолларынан олоруохтарын сөп. Кыра кыыска дьон ымсыыраллар эрээри, убайдара биэрбэппит диэн тыллаахтар. Чэ, бээ, Митяны көрсөн ааһыахха. Миигин олох сөбүлээбэт. — Убаай, убаай, итиннэ уулуссаҕа Мария Семеновнаны көрүстүм,- Баанньыска айдаарбытынан киирдэ. — Социальнай үлэһит дуо? Туох диир?- убайа Митя сөбүлээбэтэхтии туттар. — Убайгынаан интернакка барыаххыт. Онтон балтыгытын Наташаны учуутал Нарыйа Ивановна иитэ ылыа, үчүгэйдик көрүөхтэрэ диир. — Биэрбэппин. Бэйэбит да олоруохпут. Детсакка сылдьыа буоллаҕа,- улахан уол кыыһырбытыттан сирэйэ кытаран барар. — Мин инньэ диэтим ээ,- Баанньыска түннүгүнэн көрөр. — Оо, манна кэллэ. Наташаны кистиибин дуо? — Киирдин, хайыаҕай. Дьиҥинэн маамабыт дьүөгэтэ этэ. — Дорооболоруҥ. Хайа, Митя, хайдаххытый, үчүгэйгит дуо?- Мария Семеновна сэрэммиттии киирэн, дьыбааҥҥа олорор. — Дорообо,- улахан уол атын сири көрөн туран, сөбүлээбэтэх куолаһынан хардарар. — Һыллыы, Митя, аһыыр астааххыт, харчылааххыт дуо? Маамаҥ тугу эмэ этээхтээбитэ дуо?- дьахтар намыын куолаһынан ыйытар. — Суох тугу да эппэтэҕэ. Бэйэҕит олорооруҥ. Миигин улааттыҥ, оҕолоргун бэйэҥ көр диэбитэ,- Митя куруубай соҕустук хардарар. — Кыһыҥҥы кэмҥэ иккиэн интернакка кыстыаххыт. Онтон сайынын дьиэҕитигэр сайылыаххыт. Бэйэбит да оҕолорбутун детдомҥа биэриэхпитин баҕарбаппыт. Онтон Нарыйа Ивановна Наташаны иитэ, оҕо оҥосто ылыан баҕарар, балтыгытын куруутун көрө-истэ сылдьыа этигит. Кыыс ийэлээх, аҕалаах улаатыа. Эһиэхэ көмөлөһүөхтэрэ. Үчүгэй ыал,- Мария Семеновна уол сирэйин-хараҕын сэрэммиттии одуулаһар. — Суох, биһиги балтыбытын биэрбэппит. Күүскүтүнэн ылар, тулаайах оҕолору атаҕастыыр ханнык да быраапкыт суох. Атаҕастыыр буоллаххытына аҕабыт дойдутугар Кэбээйигэ барыахпыт. Онно аҕабыт аймахтара элбэх. Манна бэйэбит дьиэбитигэр олордумаары гынаҕыт дуо? Биһиги пособиебытынан олорор кыахтаахпыт. Мин бырааттаах балтыбын бэйэм көрүөм. Ийэм барытын быһаарбыта. — Чэ, сөп. Митя, инньэ диэмэ, кыыһырыма. Биһиги эйиэхэ куһаҕаны баҕарбаппыт. Тулаайах оҕону, сокуон быһыытынан опекуна суох хаалларыа суохтаахпыт. Опекун хайаан да наада. — Мин барытын бэйэм өйдүүбүн. Эһиги, биһигини үс аҥы араартыыр быраапкыт суох. — Митя, хомойо санаама. Ийэҕит Марианналыын бииргэ үөрэнэн оскуоланы бүтэрбиппит. Аҕаҕыт аармыйаттан сулууспалаан кэлээт, ийэҕинээн ыал буолан, үс оҕону утуу-субуу кэриэтэ оҕоломмуттара. Үчүгэй баҕайытык, дьиэ-уот туттан олорон иһэн, ити иккиэн кылгас дьылҕаланан хаалаахтаатылар. Сүрэхтэрэ-быардара төһө эрэ муунтуйан, ытаан-соҥоон бараахтаабыттара буолла? Билигин эһигини үөһэттэн көрөн олороохтоотохторо. Дьаһайбаттар диэн хомойо саныыллара буолуо. — Мария Семеновна, сымыйанан айан кэпсээмэ. Үөһээ дойду диэн суох. Киһи өллө да суох буолан хаалар. Билэ-өйдүү сытара буоллар, киһини хайдах көмөн кэбиһиэхтэрэй?- Митя хараҕын уутун кистии-саба соттор.- Биһиги оннук акаары, кыра оҕолор буолбатахпыт. — Убаай, ытаама. Чүөчэ, эн бар,- хос аанынан кылаҕаччыйан көрөн турбут кыра сэрбэйбит баттахтаах кыыс Наташа атах сыгынньах сүүрэн тыбыгырыйан кэлэн, убайын кууһан ылла. — Суох, мин ытаабаппын,- Митя балтын илиитигэр көтөҕөн ылан хоһугар киирэр. Убайын кэнниттэн, Баанньыска дьахтар диэки хайыһан да көрө барбакка, хоһугар сүүрэн тибигирээн киирэн хаалар. Мария Семеновна төһө да аһына санаатар, оҕолорго тус олохторун кыһалҕатын күннэтэ тириэрдэ-өйдөтө сатыыра ордугун өйдөөн, күн ахсын сылдьар. Хонтуоранан окуолаҕа таарыйан ааһарга сананна. Нарыйа Ивановна бу оскуолаҕа биэс сыллааҕыта үлэлии кэлэн, мааны, кыахтаах ыаллар уолларыгар кэргэн тахсан олорор. Куһаҕана диэн оҕолоро суох. Ол иһин кэргэнин дьоно кийииттэрин оҕото суох диэн сөбүлээбэттэр. Ийэлэрэ тыллаах бөҕө дьахтар, наар дьону кытта иирсэн-баайсан тахсар. «Араҕыс, оҕото суох дьахтарга олорума»,- диэн уолугар этэр үһү. Нарыйа Ивановна үчүгэй, сымнаҕас баҕайы майгылаах, улууска биллэр бастыҥ учуутал. Бэйэтэ да оҕото суох буолан, оҕоҕо ымсыырар. Кыра кыыһы Наташаны иитэ ылара буоллар, оҕо абыранаахтыа этэ. Ону убайдара, бэйэтэ кыра киһи да буоллар, балтылаах быраатын ыһыан баҕарбат. “Бэйэм иитиэм”,- диэн тыллаах. Нарыйа Ивановнаны оскуолаҕа көрсөргө сананна. Хас уруоктааҕа буолла? Түөрт уруок бүттэ быһыылаах. Оччоҕо бүттэҕэ дии. Таас оскуола үрдүк кирилиэһинэн өрө дабайан тахсан иһэн, Нарыйа Ивановнаны утары көрсө түһэн, дьахталлар айхаллаһа түстүлэр. — Оо, Нарыйа Ивановна, дорообо! Туох сонун? Үөрэтэн бүттүҥ дуо?- Мария Семеновна эйэргээбиттии илиитин тутар. — Мария Семеновна, дорообо. Уруогум бүттэ. Туох сонун?- Нарыйа Ивановна да хаалсыбата, үөрэ-көтө мичээрдии көрүстэ.- Биһиэхэ барыахха. Бэйэм эрэ баарбын, Гоша улууска тыа хаһаайыстыбатын мунньаҕар барбыта. Киэһэ биирдэ кэлэр. — Чэ, барыахха. Хата, бүөмнээн кэпсэтиэхпит. Дьахталлар тоҥолохторуттан ылсан, эйэ дэмнээхтик киин уулуссанан хаамтылар. Икки этээстээх, улахан хараҥа күөх полистиролунан обшивкаламмыт маҥан олбуордаах дьиэҕэ тиийэн калитканы аһан киирдилэр. Дьиэ иһэ аныгылыы оҥоһуулаах, маҥан дьүһүннээх миэбэлинэн, тирии дьыбаанынан, кириэһилэнэн кэккэлээбитэ, киһи хараҕар быраҕыллар тупсаҕай дьиэ. — Мария Семеновна, баһаалыста, олорунан кэбис. Итии чэй иһиэхпит,- диирин быыһыгар дьиэлээх дьахтар маҥан германскай кухоннайыттан сахалыы ойуулаах ыстакааннары ылан итии чэй, пиалаҕа моонньоҕон барыанньатын кутта. — Мария Семеновна, моонньоҕон барыанньата амсай. Быйыл күһүн дьонум ыыппыттара,- Нарыйа дьахтарга барыанньатын чугаһата анньар. — Ээ, махтал. Наһаа минньигэс барыанньа. Киһи эрэ сии олоруох курдук. Оҕолорбут, Николаевтар барахсаттар, олох кыайан быһаарыллыбакка олороллор. Эн Гошаҕынаан туох диэн быһаарынныгыт? – социальнай үлэһит барыанньаны минньигэһиргэппиттии сии олорон ыйытар. — Гоша ордук кыра уолга ымсыырар. Чахчы ылар чугас аймахтара суох буоллахтарына, иккиэннэрин да ылыахпытын баҕарабыт. — Оо, бэрт да буолуо эбит да, Митя барахсаны ханна соҕотохтуу хаалларабыт? Уонна уол бырааттаах балтын ытаан-соҥоон, сүгүн биэрбэккэ кыһалҕаны оҥороро буолуо. Киһи да аһынар. Детдомҥа соҕотохтуу ыытан кэбистэххэ, үйэ тухары, хомойуо, атаҕастаан ыыттылар диэҕэ. — Оннук, Мария Семеновна, сөпкө эттиҥ. Биһиги кыра оҕолору ылыахпытын баҕарабыт да, улахан уолтан тутуллабыт, оҕону хомотуохпут диэн. Гоша ылыахха да үһүөннэрин ылыахха, суох да суох диир. Ону мин улааппыт оҕону иитэр ыарахан буолуо диэн саллабын. — Оҕолору араарбат үчүгэй буолуо этэ да, сысталлар үһү дуо? Үс буоллахтарына, чугаһыахтара суоҕа,- Мария Семеновна саарбаҕалаабыттыы туттар. — Оннук. Гоша кыра уолга ымсыырар. Мин балтым биэс оҕолоох, алтыс оҕотугар ыарахан. Гошабын кытта сүбэлэһэн баран, онно бараары гынабын. — Ээ, бэрт дии,- Мария Семеновна үөрэ түһэр. -Оччоҕо уолаттары хайыахпытый, детдомҥа ыытарбытыгар тиийэбит. Онтон ыксаатахпытына, кыыһы үс уоллаах Харитоновтарга биэрэрбит дуу, кыыска ымсыырар аҕай. — Бэҕэһээ оскуолаттан кэлэн иһэн, детсакка сырыттым. Наташаны көрөөрү, воспитатель Анна Семеновна туох эрэ диэтэ быһыылаах. Сүүрэн тыбыгырайан кэлэн кууһа түспүтүн көтөҕөн ыллым. Бору-боточчу идэһиттэн сыллаан ылбыппар, моонньубуттан ыга да ыга кууста,- Нарыйа Ивановна хараҕа ууламмытын туора соттон кэбистэ. — Хайа, Нарыйа Ивановна, туох буоллуҥ? Итиччэ ымсыырар, оҕоргуур буолан баран ылыаххын. Паапаҕыт да сирбэт эбит. — Паапабыт? – эдэр дьахтар уйадыйан хараҕын саба тутунна. — Хайа, Нарыйа Ивановна, туох буоллуҥ? –Мария Семеновна соһуйа түһэр.-Туохтан санааҥ түстэ? — Кыра кыыһы Наташаны ылыахпын баҕарабын, эмиэ да балтым кыыһыгар, саҥа төрөөбүт кыыска, ымсыырабын. Ону паапабыт сөбүлээбэт. Кини уолаттарга ымсыырар эбит. — Оо, чэ, хайаахтыай, наһаа айманыма. Иккиэн биир тылы булуоххутун наада,-Семеновна тугу да быһааран этиэн булбакка, чуумпуран хаалар. — Гоша ийэтэ, Мавра, “Оҕоҕут суох»,- диэн иһиликтэнэр-таһылыктанар аххан. Гошабын таптаабатым буоллар, дойдубар баран да хаалыахпын саныыбын. Тиийдэрбин балтым оҕотун ииттэрэ биэриэ этэ. «Оҕолонор санаам суоҕа. Эйиэхэ эрэ анаан оҕолонобун»,- диэбитэ. Манна кэргэним ийэтэ «оҕоломмот дьахтар» диэн сөбүлээбэтин билэллэр эрээри, хаһан да арахсыҥ, көһөн кэл диэччилэрэ суох. Ким оҕоҕо баҕарыа суоҕай? Бэйэҕэ кыаллыбат буоллаҕына, хайдах табылларынан, оҕо сытын ыла сатыыр буоллаҕым. Уонна балтым оҕото бэйэм хааным буоллаҕа. Былыр былыргыттан оҕо сыта тардыылаах дииллэр. Баҕар, бэйэбитигэр оҕо үөскүө турдаҕа. Оччоҕо уйабытын араҥаччылаан, дьиэбит барахсан оҕо саҥатынан, оҕо сытынан туолуо этэ,- Нарыйа долгуйбутуттан, куолаһа титирэстээн олорор. — Чэ, уоскуй, наһаа айманыма. Ол Мааппа куһаҕан баҕайы саҥнаах эмээхсин. Оннооҕор соҕотох кыыһын Арисаны батарбат. Күтүөтү икки атаҕынан куоттарбыта,- Мария Семеновна ааттаабыттыы дьахтары саннын имэрийдэ. — Ээ, суох, үөрэх дьыла саҥа саҕаланна дии. Аны барбатым чуолкай да, дойдубар оҕо көрө бара сылдьарым буолуо,- Нарыйа өрө тыынар. — Ээ, бар ээ, оҕону көрө бараргын ким да туппат. Бар, оҕо сыта диэн этэргин наһаа сөбүлүү иһиттим,- социальнай үлэһит астыммытын биллэрдэ. Эмискэ терраса оҕолор саҥаларынан туола түстэ. Күлсэн кыччыгынаһар саҥаны кытта эр киһи дьаһайар куолаһа иһилиннэ. Улаханнык күүттэрэ барбакка, дьиэ аана тэлэччи аһылларын кытта, күлбүтүнэн бэйэтэ да кыараҕас хараҕа көстүбэт буолбут, дьиэ аҕа баһылыга Гоша кыра кыыһы Наташаны көтөҕөн, уолаттары батыһыннаран, күйгүө бөҕө буолан, үөрэн-көтөн киирэн кэллилэр. — Маамабыт, оҕолоргун көрүс, үһүөн биһиги оҕолорбут буоларга сөбүлэһэн, дьиэ боруогун атыллаатылар. — Оо, хата, бу үчүгэй сонун. Гоша, дьэ, маладьыас. Паапалара оҕолорун булан аҕалбыт. Нарыйа, туруоҥ дуо, оҕолоргун көрүс,- Мария Семеновна дьахтары оҕолорго үтүрүйбүтүгэр, кыра кыыс: «Маама»,- диэбитинэн Нарыйаны моонньуттан кууһан ылла. Гоша саҥа таһааран ытаһа турар уолаттарын кууһан ылан, ийэлэригэр аспытыгар, дьахтары икки өттүттэн биилиттэн куустулар. Нарыйа үөрүүтүттэн хараҕын уута ыгыллан кэлбитин сотторун быыһыгар оҕолору үһүөннэрин холбуу кууһан ылла. — Сотору оҕолорбутун көрдөрө таарыйа Тааттаҕа барыахпыт. Кырабытын ылыахпыт,- Гоша тапталлааҕын кулгааҕар иһиллэр-иһиллибэттик сибигинэйэр. — Гоша, кырдьык дуо? Эйиигин наһаа да таптыыбын,- Нарыйа кэргэнин моонньуттан кууспутугар, оҕолор ытамньыйан, харахтарыттан уу-хаар баспыттарын көрөн, ийэлээх аҕа кыыстарын көтөҕөн, уолаттарын бэйэлэригэр сыһыары тардан ыллылар. Мария Семеновна таһыттан көрөн туран, бэйэтэ да билбэтинэн, уйадыйан, хараҕыттан уу-хаар тахсыбытын туора сотто турда.

Татьяна Находкина

Хаар түһэрээһин.

Былыр кырыыһа хаптаһын эрдэҕинэ, ыал барыта хаар түһэрэн кэллэҕэ. Мин кэммэр хаптаһын кырыыһалаахтар син бааллар этэ. Сайдыы хаамыытынан, үгүс ыал шиферинэн бүрүммүт кэмнэрэ да буоллар. Биир кырдьаҕас эдьиийим кыһыны быһа үлэһэн, биир мааны сааскы өрөбүл күҥҥэ болдьоһон, биир аллар атаспын кытта хаар түһэрэ бардыбыт. Тиийээппитин кытта эдьиийбит барахсан, чэйдиигит дуо диэн аны чэйдиир буоллубут. Дьиэлээх бэйэтэ хам-түм да буоллар, кыратык сып гынарын сөбүлүүр чүөчэ. Остуол ортотугар биир иһити ту­­руоран кэбистэ. Биһиги үөрэн айахпыт хам буолбат. Атаһым барахсан иһити көрдө да, иһэ да илигиттэн эппэт кэлэҕэй буолан хаалааччы. Үс киһи өр гымматыбыт, түгэҕин начаас көрдүбүт уонна таһырдьа тахсаары туран эдьиийбитин маҕаһыыҥҥа ыыттыбыт. Эн кэ­­лиэххэр диэри аҥаар өттүн хаарын түһэрэн бүтэриэхпит эҥин дэстибит. Аны быһа ай­­гыстан үөһэ тахсыах буолбуппут, кири­лиэспит хас үйэтинээҕи эбитэ буолла, аҥаар уһун маһа уонна үктэллэрэ эмэҕирэн, тосту бара сылдьар ­буолбуттар. Инньэ гынан кыайан үөһэ тахсыбакка бытакаайдана сырыттахпытына, эдьиийбит тиийэн кэллэ. “Хайа, үөһэ тахсыбакка да сылдьаҕыт дуо” диэн соһуйаах­таата. Биһиги кыһалҕабытын кэпсээтибит. Эдьиийбит, “чэ-чэ киирэн чэйдиэххэйиҥ” диэтэ. Киирэн эттээх миин иһэ-иһэ «тэп» гыннарабыт. Кэпсээммитинэн кырыыһа хаарын түһэрэн бүтэрбиппит быданнаата. Эдьиийбит элэстэнэн сүр ­буолбут. Ыалларыттан кирилиэс уларсан соһон иһэр эбит. Биһиги сүүрэн тиийэн көмөлөһөөрү кирилиэһиттэн тардыалаабыппытыгар, эдьиийгит билигин да үчүгэй эҥин дэтэлиир. Дьэ сыһан-соһон кирилиэспитин өрө астыбыт уонна аҥаар өттүн антыанаҕа өйөннөрөн кэбистибит. Киһим тугу эрэ тардыалатан саҥаран эрдэҕинэ, мин быһа түһэн, чэ эн бастаа диэн дьаһайан кэбистим. Киһим саҥата суох үөһэ ыттан барда, арай өйдөөн көрбүтүм, антыанабыт истиэнэттэн тэйэн эрэр эбит. Санаабар антыананы өйөөн көрдүм да миэхэ бэриммэтэ. Киһим тугу эрэ саҥаран тардыалата-тардыалата, антыананы кууспутунан барса турда. Мин нэһиилэ туораан, тэйэн биэрээппин кытта, ыалларын хоспоҕун шиферэ өрө ума­йыктана түстэ. Киһибин антыана кэдэрис гынна да ыраах элээрдэн кэбистэ. Атаһым көтөн иһэн тугу эрэ эмиэ саҥара са­­таан, тардыалаппытынан тиийэн уонча миэтэрэ тэйиччи тоҥуу хаарга батары түһэн көстүбэт буолан хаалла. Оо дьэ маат-муут бөҕөтө буоллубут. Тыаһы истэн хос­похтоох ыалбыт эҥин кэллэ. Киһим хата тугун да өлөрбөтөх, хаары бүрүнэн тиийэн кэлээхтээтэ. Дьэ быһаарсыы кэннэ аны хоспоҕу кырыыһалыыр буоллубут, ону тэҥэ антыана туруорар буоллубут. Миэхэ тобох шифер баар эҥин дэһии буолла. Атаһым, табыллыбатыбыт, сарсын эҥин кэлиэхпит дэтэлээбитин, эдьиийбит олох быһаты саҥарталаан, хаарбытын түһэрэр буоллубут. Киһим олох куттанан үөһэ тахсыан баҕарбат буолан хаалбыт. Чэ эн быаны тутаар, мин түһэ­риэм диэн уоскутан, киһибин эмиэ бастакы ытыннардым. Дьэ үөһэ тахсан бастакы күрдьэх хаары түһэрэн, үлэбит саҕаланна. Киһим хо­­луочуйан кырыыһа төбөтүгэр олорон эрэ киһиттэн ордон, миигин күлүү гынан ыллыыр эҥин. Кэлэҕэйдээбэккэ бэркэ ыллыыр. Киһибэр быаны курданарыгар бэйэм баайбыт буолан, эрэх-турах сылдьабын. Сороҕор быатын ыытан тардан испэт, эттэххэ биирдэ тардар ыытар. Ол буолан кырыыһабыт биир өттүн аҥаардаттыбыт. Олорон табахтаатыбыт. Антыанабыт ханна бараахтыай, хоспоҕу туора миинэн сытаахтыыр. Киһибин сыҕарыйан биэр диэн баран, бэйэм сыҕарыйан иһэн, киһибин көрбөккө эрээри, быабын күүскэ соҕус, ыыта түс диэн баран, тартыа-аам, арай киһим лүһүгүр-лаһыгыр тыаһаата да мин аттыбынан сирилэтэн ааста. Киһим сирэйин элэс көрөн аһардым. Сирэйин моһуона көнөн хаалбыт. Миигин хата, сиирэ-халты харбыалаан ааста. Мин эмиэ аллараа сайыһан барсар буоллум диэн санаа элэс гынан ааста. Хата турба биир өттүнэн баран турбаҕа быабыт иҥнэн, онон өрүһүннүм. Син балайда өр эдьиийбитин хаһыытаан ыҥырдыбыт. Эдьиийбит тахсан хаһыы-ыһыы бөҕөтө буолаахтаата, тиийэн кирилиэһи тардыалаан көрөөхтөөтө да, киһим охтуу кэннэ тоһоҕолоон кэбиспит эбит. Эдьиийбит хоспохтоох ыалыгар көмө аҕала сүүрдэ. Тоһоҕо туурардаах кэллин диэн хаһыытаан хааллыбыт. Мин көлөттөн, киһим ыйанан, оннук балайда кэтэстибит. Киһим истиэнэттэн тэбинэн, киһини хаста да хаһыытата сырытта. Турбабыт сыыйыллан кэлээри куттата­лаата. Эдьиийбит барахсан ыалын батыһыннаран аҕалаахтаата да тоһоҕо туурара суох кэлбит эбит. Аны киһибит төннөр буолла. Гарааспар баар, күлүүһэ дьиэбэр эҥин диэн тугу эрэ ботугуруу-ботугуруу төттөрү барда. Эдьиийбит холуочугар тэптэрэн ыйанан турар атаспын тылынан ыыстыыр. Тыал хантан үрэрин билгэлээн, тэйбэҥнии тураҕын дуу эҥин диэн күллэртээтэ. Быам испэр быһа киирдэ эҥин дэтэлиир. Дьэ кэтэстэххэ уһуна, өрө. Арааһата, уонча мүнүүтэ буолла быһыылаах. Ыалбыт аҕылаан-мэҥилээн дьэ кэллэ. Кирилиэһинэн тахсан иһэн тоһоҕо туурарын мүччү тутан төттөрү түһэн ылла. Тоһоҕобут уон иккилээх. Балайда өсөһөн баран сыыллан кэллэ. Аны быыһааччыбыт өйө бааллан, кирилиэһи мин диэки сыҕарыта охсубут. Кирилиэһин төттөрү көһөрөн, киһибин дьэ быыһаата. Мин турбаттан тутуһан олоробун. Ол олордохпуна турбам сыылынна да турбабын кууспутунан аны мин аллараа бардым. Хата аллараа баран иһэн, ситэ көһө илик кирилиэстэн аҥаар илиибинэн тутуһан өрүһүннүм. “Ээ чэ, олох сатамматыбыт, киирэн уоскуйан чэйдээҥ” диэн эдьиийбит ыҥырда. Киһим олох кэлэҕэйдээбэккэ саҥарар буолбут эбит. Хайа аанньа буолуой, син балайда салгыҥҥа ыйанан турбут киһи. Итирбит да киһи өйдөнөр балаһыанньатыгар киирэн таҕыстаҕа. Эдьиийбит кутаттыы олорон, бүгүн олох ха­­йаан да бүтэрэҕит диэн кытаанах-кытаанахтык этитэлээтэ. Биһиги сөпсөһөн тоҥхоҥноһобут эрэ. Эмиэ биир иһити бүтэрэн баран хомунан таҕыстыбыт. Аны мин хаары түһэриэм диэн, хаары түһэрэрдии хамнанан көрдөрдө. Эмиэ тардыалатар буолбут эбит. Киһим миигиттэн быдан эттээх-сииннээх, быаттан тутуһан аллараа түһэн иһэн, аны киһим эмэҕирэн бэйэтэ да нэһиилэ сытар хаптаһыны дьөлө үктээн, атаҕа кыбыллан хаалла. Аллар атаһым аҥаар атаҕын сулбу тардан ылаары эккирээбитигэр, кырыыһабыт ис тутулуктара уйбакка, кырыыһабыт ааҥар өттө иҥнэс гынан хаалла да, киһим бэйэтэ да сүрэҕэ бааһырбыт киһи, өлөр хаһыытын кыланаат, курданарыгар диэри батары түһэн хаалла. Мин «оо» эрэ диэн саҥа аллайан хааллым. Киһим эмиэ кэлэҕэйдээбэккэ саҥарар буолан хаа­лаахтаата. Дьэ бу сырыыга ким да көмөтө суох бэйэтэ босхолонно. Аны кырыыһа көтүрэн кырыыһа эмиэ оҥорор буоллубут. Дьэ ол буолан, хаарбытын түһэрэн бүтэрэн, турбабытын оннун булларан, кырыыһатын алдьаппытын эппэккэ дьиэбитигэр тарҕастыбыт. Эдьиийим кэлэрин кэтэһэн, туох диирбин сааһылана сыттахпына, тиийэн кэллэ. Мин саҥата суох олоппоһу ыйабын. Саҥата суох миигин көрөн олорон баран тахсан истэҕинэ, “өйдөөтүм, оҥо­руом, эдьиий” диэтим эрэ. Сарсыҥҥытыгар дэриэбинэ туолбут. Ок, хаар түһэрээччилэр эҥин дэһэн күлсэр буолбуттар этэ. Биир толору саас үлэлиир үлэлэммиккит эҥин дэһэллэр. Дьэ оннук хаар түһэрэн турардаахпыт.

Анатолий ГАБЫШЕВ

Тооромос лэппиэскэ сыта.

Саха балаҕана. Борук-сорук хараҥаҕа көрдөххө, кырыанан бүрүллүбүт муус түннүк оһох күрүнньүгүнэн хараара өспүт. Балаҕан муннуктара чэҥинэн бүрүллэн, тымныынан аргыйан, киһи кута-сүрэ тохтообот.
Көмүлүөк оһох имик-самык умайан сыыгыныыр. Хоруоран хаалбыт чугууҥҥа уу биллэр-биллибэттик оргуйан бүллүгүрүүр. Сэттэлээх Маайыс уонна киниттэн икки сыл балыс Тиимискэ, оһох сылааһыгар сыраллан туран, сотору-сотору күөстэригэр харахтарын быраҕан ылаллар. Улаханнара, аҕыстаах Кириискэ, уоттуйа тырыттыбыт ырбаахытын куул ыстааныгар ыга симинэрин быыһыгар күөһүн булкуйбахтаата. — Убаай, этиҥ буспата дуо?- Тиимискэ хап-хара кылахаччыйбыт хараҕынан убайын көрөр. — Аргыый. Мээнэ саҥарыма. Аны дьон истэригэр эт диэн хайыта бараҥҥын, ийэҕин хаайыыга ыыттараайыккыный? — Кириискэ улахан киһи быһыытынан быраатын буойар. — Дьон тугу да албыннаан ыйыттыннар, олох саҥарбат буол. Наһаа мөхтөхтөрүнэ, хайдах буолуохтаах этигиний? Убайын саҥатын дорҕооно ситэ бүтэ да илигинэ, кыра уол, хараҕын үрүҥүнэн-харанан көрбүтэ буолаат, тиэрэ таһылла түһэр. Көрөн турааччылара күлэн кыччыгынаһаллар. Тиимискэлэрэ биллэ-биллибэттик атаҕын ибирдэтэн ылар. — Тур, Тиимискэ, куһаҕаны биттэнимэ. Илдьи бустаҕына, биирдэ миинин иһиэхпит. Оччоҕо амтаннаах буолуо. Ити таһынааҕы туора топпут ыалбыт сүөһүлэрин төбөтүн бырахпыттарын көрөн, ийэбинээн эттээн, умуһахха бырахпыппыт абыраата да, бүтэн эрэр. Эбиитин кутуйахтар ыаллаһаллар. — Онтон чааркааҥҥар кутуйахтар киирбэттэр дуо? – Маайыс өрө сыҥарын быыһыгар ыйытар. — Дэҥнэтэн киирэллэр да, пахай, быраҕабын, аны кутуйах ыарыытыгар хаптарыахпыт. Учуутал инньэ диэбитэ. Ыарахан тиит халҕан нэһиилэ кыыкынаан аһыллар тыаһын истэн, Тиимискэ ааҥҥа утары сүүрэн тиийдэ: “Ийээ”, — диэбитинэн, ийэтин атаҕар сөрүөстэн кууһан ылла. — Уу, оҕом сыыһа…- Өрүүскэ уолун хам кууһан, кэтэҕиттэн сыллаан ылла,- хайа, һыллыы, хайдах олордугут? – ийэ хараҕа Кириисэтигэр хатанна. — Үчүгэйбит, ийээ. Учууталым миигин үчүгэйдик ааҕаҕын диэн хайҕаата, — Кириисэ кэпсиирин быыһыгар ийэтин чараас болтуо сонун уһулан, аан таһыгар баар мас көхөҕө ыйаата. — Ийээ, биһиги миин буһардыбыт. Олор, аһыахпыт, — уол төгүрүк остуолларын оһох таһыгар соһон аҕалла. Чугуун миискэтин нэһиилэ ыадаччы көтөҕөн остуол ортотугар уурда. — Уу, оҕом сыыһа, элбэтээри, барытын уу гыммыккын дии. Чэ, хата, син уу курдук буолуо дуо, биллэр биллибэт да буоллар, син амтаннаах буоллаҕа, — диирин быыһыгар, хас да сиринэн үрүт үрдүгэр сылгы кылынан үүйүллүбүт ылтаһын тэриэлкэлэригэр тохтубат гына көп түгэҕинэн миин куппутун оҕолор барахсаттар, ким эрэ былдьаан ылыа диэбиттии, сойутан үрэллэрин быыһыгар, барытын сыпсырыйан иһэн кэбистилэр. — Уонна сорҕотун сарсын сарсыарда иһиэххит. Билигин оҥостон утуйуоҕуҥ, — ийэлэрэ дьаһайар. — Ийээ, эн икки тэриэлкэни ис ээ, ыарахан үлэҕэ сылдьаҕын буолбат дуо, — Кириисэ ийэтигэр эбии кутан биэрэр. — Оҕом сыыһа, наар хараанныы сылдьар буоллаҕа.. Ураҕас мас курдук куйаабылланан, дьүдьэх да буолларгын, күн ахсын оттомуран, улахан киһи курдук быһаарыылаах тылгын-өскүн истэрэ буоллар, аҕаҥ барахсан төһө эрэ үөрэр, киэн туттар этэ. — Ийээ, аҕабытыттан сурук кэлбэтэ дуо? — Маайыс ийэтин сирэйин өрө мыҥыыр. — Суох, суох. Аҕабыт биһиги көҥүлбүтүн көмүскээн, өлөрүн-тиллэрин да умнан туран, сэрии уотугар сылдьар. Билигин суруйар бириэмэтэ да суох. Суруйуоҕа. Оҕолорун умнаахтыа дуо, хаан-уруу дьоннорун күн ахсын санаан, сүрэҕэ ыалдьаахтыыр буоллаҕа, — ийэлэрэ кэпсиирин, аҕалара бэйэтэ кэлэн саҥара турарын курдук санаан, чуумпуран истэллэр. — Ийээ, ону эн хантан билэҕин? — Маайыс туоһулаһар. — Һыллыы, аҕаҕыт барахсан санаатын билбэт бэйэлээх буолуом дуо? Биһиги туспутугар сүрэҕэ-быара төһө эрэ ыалдьан сордоно сылдьаахтыыра буолла… — ийэ куолаһа титирэстээн ылар. Оҕолор саҥата суох ийэлэрин санныттан кууһаллар. — Чэ, бээ, бүтүөҕүҥ, оҕолорбун, бэйэлэрэ да кыраттан туттуна сылдьар дьону уйадытаары гынным. Бу лэппиэскэ сыыһа аҕалбытым, ону үллэстэн сиэҥ, — халадаай ырбаахытын тэллэҕэр туомтуу баайбытын сүөрэн, биир быһыы курдук лэппиэскэ тоорохойун таһааран Кириисэҕэ биэрэр. — Сарсын күнүс сиэхпит, — уол сыа-сым курдук тутан, таҥас өрбөҕөр суулаан, үөһээ өһүө баһыгар кыбытан кэбистэ. — Аам, сыта үчүгэйиин, — Маайыстаах Тиимискэ ымсыырбыттыы батыһа көрөн хааллылар, саҥата суох силлэрин быһа ыйыһыннылар, чаҕылыйа түспүт харахтарын, убайдарыттан кыбыстыбыттыы, умса көрөн кэбистилэр. Ийэлэрэ нэһиилэ сукуҥнаан туран, оҕолорун кэрийэ сылдьан баттахтарын имэрийэрин быыһыгар иэдэстэриттэн сыллаталаан ылаат, оронугар тиийэн токуллан сытта. Тиимискэни убайа ийэтин улаҕатыгар сытыаран баран, иккиэннэрин илдьирийбит нэк суорҕанынан, бэрт кыһамньылаахтык үллүйэн кэбистэ. — Чэ, Маайыс, ийэҥ атаҕар сыт. Билигин мин мас киллэрэн баран сытыам, — Кириисэ балтын дьаһайар. — Убаай, остуоруйа кэпсиэҥ дуо? — Тиимискэ ийэтин улаҕатыттан бүтэҥи саҥата иһилиннэ. — Сөп, кэпсиэҕим. Эһиги саҥата суох сытыҥ, ийэбит утуйдун, — уол аҕатын эргэрбит истээх сонун кэтэн тахсан барда. Кириисэ, таһырдьа тахсаат, күнүс сыралаһан бэлэмнээбит маһыттан аҕыйах хардаҕас, тиит мутуктара, лабаалара харааран, ыһыллан сыталларын хомойбуттуу көрөн турда. Халлаан наһаа хараҥарбатах, ый сырдыгар сир-дойду сырдаан, туналыйан көстөр. Арай көмнөҕү бүрүммүт тиит мастар халлааҥҥа харбаһан күлүктэнэн эбии уһаабыкка дылы сарбаһан, онтон хараара хаппыт чөҥөчөктөр киһини самнарыахтыы күлүгүрэн туралларыттан төһө да сүрүн баттаттар, дьоно утуйа сыттаҕына чугастааҕы тыаҕа бара сылдьарга сананна. Биир эмэ маһы соһон аҕалбыт киһи дии санаан, тэрээк сүгэтин ылан, сэниэлээх соҕустук туттан, тыаҕа барда. Куһаҕана диэн, ынах этэрбэһэ ирэ-ирэ тоҥор буолан, халтараана сүрдээх, сүһүөҕэ суохтук хаамара ыарахан соҕус, охтумаары, көмүрүө хаарга күүскэ тирэнэн хаама сатаата. Сотору халлаан сылыйыа. Чалбах бөҕө тахсан, хаары-ууну биллиргэччи кэһиэ этэ. Онтон сайын буоллаҕына, абааһы этэрбэһин, ийэтэ мөҥүө да буоллар, таһырдьа бөххө кыыратыа. Сир-дойду күөҕүнэн симэниэ, сибэкки үүнүө, үрүмэччи бөҕө көтүө, чыычаахтар ыллыахтара… . Баҕар, сэрии бүтэн, аҕалара кэлиэ. Оо, аҕалара кэлэрэ буоллар, оҕо сааһа эргиллэн, мэниктии-моҕотойдуу сүүрүө этэ. Сайын кэллэр, кэм балыктаан, кустаан эбиниэ этилэр. Дьиҥинэн, бүгүн балачча мас бэлэмниэҕин, туһахха иҥнибит куобаҕын суоллаан, маһын ситэ бэлэмнээбэккэ хаалбыта. Куобаҕын да булбата, хата, ийэтэ барахсан мас бэлэмнэммэтэҕин көрбөккө киирэн абыраата. Онтон атын, сынньаммакка, түүннэри мас бэлэмнэһиэ этэ. Аҕыйах ый тулуйаллара буоллар, халлаан итийэн, сылааска тиийэн, хара сиргэ үктэниэ этилэр. Аҕата кыра эрдэҕинэ, көтөҕөн ылан үөһээ быраҕаттыыра, хатыылаах сэҥийэтинэн, оронноругар төкүнүтэ сылдьан сыллаатаҕына, чачыгыраччы күлэрэ. Оо, аҕам барахсан, тыыннаах эрэ эргилин, хаһан кэлэҕин, төһө эрэ үөрэр этибит. Ийэм алаадьы, кырбаһынан эт буһарыа. Санаатыгар аралдьыйан, уол мутуктан иҥнэн умса баран түстэ. Ыарыыланан балачча сыппахтыы түһээт, түөрт атах буолан сыралаһан туран, иҥнэн охтубут маһын хаартан хостоон чыраахтаста. Онтон сиэбиттэн ынах быатын таһааран, маһын төбөтүн баайаат, соһорго бэлэмнэнэн, быаны бэйэтин тула эринэ тардынаат, кэлбит суолунан дьиэтин диэки дьүккүйдэ. Нэһиилэ иэҕэҥнээн балаҕанын таһыгар кэлэн, сүгэтинэн маһын аҥардаан барчалыы сатаата да кыайбакка, нукаай курдук буолан, чигдигэ олоро түстэ, кыратык сынньанан баран туруом диэн санаан ылла. Дьиэ аана кыыкынаан аһыллар тыаһын истэн, нэһиилэ үнүөхтээн туран иһэн, балта Маайыс чуочаһыйан турарын көрөн, күүһүгэр күүс эбиллэргэ дылы гынна, ойон турбутун билбэккэ да хаалла. Балтын батыһыннаран, дьиэҕэ киирэн иһэн, оһох иннигэр турбут дьаадьаҥнаабыт төгүрүк остуоллара икки атах буолан иҥнэйэн турарын соһуйа көрдө. Остуол таһыгар ытаабыт сирэйдээх-харахтаах Тиимискэ тобугун имэринэ турар. — Тоҕо, киһиэхэ эппэккэ эрэ, түүннэри мас бэлэмнии бараҕын, суолга охтоору, — ийэтэ уолун хойуу будьурхай баттаҕын өрө-таҥнары имэрийэрин быыһыгар сэмэлээн киирэн барда, — эн суоххунан, биһиги утуйа сытарбытынан туһанан, быраатыҥ остуолу соһон, лэппиэскэ тооромоһун уоран сиэри, соҕотох остуолбутун суулларан, икки атах оҥордо, бэйэтэ, хата, улаханнык тугун да өлөрбөтөх гынан баран, иҥсэтигэр ыт буола сыста. Дьаабы киһи, — ийэтэ кыра уолун кэлэйбиттии көрөр. — Тобукпун өлөрдүм, дьуккуруйбут уонна көҕөрөн хаалбыт, — Тиимискэ өрө сыҥсыйарын быыһыгар, аһыннарыахтыы, тобугун имэринэ турда. — Бэйэҥ буруйдааххын. Иҥсэҕин кыана туттубаккын. Киэһэ аһаабыппыт буолбат дуо? Сааппат сирэй, убайа хаһааммыт лэппиэскэтин тооромоһун уорар…— эдьиийэ кыыһырбыттыы көрөр. — Мин уоруйах буолбатахпын. Онтон ити… лэппиэскэ сыта кэлэр этэ. Мин утуйа сатаабытым. Онтон… төрдүөн аҥардаһан сиэтэхпитинэ, туох да буолуо суоҕа дии санаабытым ,- уоллара бөтө-бөтө ытаан киирэн барар. — Чэ, бүт, һыллыы, ким да эйигин буруйдаабат. Ити лэппиэскэни бүгүн Эбээ Матырыас буһарбыта. Кырдьык, наһаа минньигэс сыттаах этэ, — ийэлэрэ кистээн мүчүҥнүүрүн быыһыгар кыра уолун кэтэҕиттэн сыллаан ылар. — Убаай, мэ, бу эн өлүүҥ, — Тиимискэ тооромос лэппиэскэни чиэппэрдээбитэ, айахха биирдэ угуллар, эбиитин сиигирэн хаалбыт лэппиэскэ тооромоһун убайын илиитигэр туттаран кэбистэ, — Онтон бу… ийэм, эдьиийим өлүү лэппиэскэлэрэ, — талах олоппоско уурбут лэппиэскэлэрин дьонугар ыйан көрдөрөр. Үһүөн саҥата суох сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбистилэр. Тиимискэ дьоно кыыһырбатахтарыттан эрдийэн, кэтэҕин тарбанарын быыһыгар, хараҕын уутун соттон ньухханна.

Татьяна Находкина

Буор балыксыт уонна чучунаа.

Буор балыксыт Майаҕатта Бэрт Хара Тыгын кыыһын күрэтэн аҕалбыта. Ийэтэ Эбэрикээн эмээхсин, хонууттан хомуйан, сыһыыттан сылгылаан аҕалбыт ойоҕун, аллараттан үөһэ көрөн таһаарбыта. Токкоолоһон билбитэ, Тыгын ыһыаҕар сүүйүүтүн манньата эбит. “Тыгын буолан баран бу бэйэлээҕин туох буолан ыһыгынна?” — ийэтэ си дьүгээр буолуохтааҕар уолуттан ыйытта. — Күрэтэн кэриэтэ аҕаллым. — Оо. Олорбуппут сыччах. Эмиэ Тыгын боотурдара сүгүн олордоллоро биллибэт. — Таптыыр сэгэттэйбин биэриэм кэриэтэ, тыыным быстыа. Сөбүлүүр биэбэккэбин биэриэм кэриэтэ, сүрэҕим тохтуо!, — Майаҕатта элбэх саҥата суох хабырынан ылла. Тыгын кыыһа аарыма киһиттэн саллан, ибигирии олордо. Майаҕатта кинини кыбыммытынан хас да көһү тохтоло суох сүүрбүтэ. Кэннибиттэн эккирэтиэхтэрэ диэн киһи куйахата күүрүөх кыламмыта ой дуораана буолан эҥсиллибитэ. Өс киирбэх кини үөгүлүүрүн истибиттии, ким да эккирэтэр сибикитэ биллибэтэҕэ. Майаҕатта ойоҕун манаан хас да күн бултуу барбатаҕа. Тыгын кыыһа кэнники сыһыйбыта, Майаҕаттаҕа убаммыта, тыаттан бултаан кэлэрин кэтэһэр буолбута. Чугас билистэххэ киһи куттаммат эбит. Майаҕатта кинини түһэҕэр олордон, төбөтүн имэрийэрэ олус да күндү эбит. Киһитин кэтит түөһүгэр сыстан олорон атаахтыыр идэлэннэ. Балык ойоҕоһунан тараах оҥорон, Майаҕатта саннын байаатыгар тиийэ үүммүт баттаҕын тарыыр. Бэйэтэ ууга киирэн күлүгүн көрүнэн тараанар. Арай биирдэ Майаҕатта бултаан кэлэн иһэн көрбүтэ балаҕанын тула табалаах дьон бөҕө ампаалыктанар. Урут дьон баар эбит диэн кыһаммат буоллаҕына, билигин кэрэ аҥаара баар буолан, ону манаан чугас эргин бултуур. Кэккэлэһэ сытар кэргэнин, хоойго сытар холоонноох доҕорун эҥин дьүһүн гыныахтара диэн халлаан хайдарынан үөгүлээн бытарытта. Саһан олорбут куобах, саһыл туора ойдулар, суор-тураах үргэн көттүлэр. Ол эрээри сиэҥ тахсаары гыммыт сибикитин билэн, чугастааҕы мастарга олордулар. Сүүнэ улахан киһи часкыйбытынан сүүрэн иһэрин көрөн тоҥустар үгэххэ түстүлэр, кытыгырас өттө тыаҕа сырыстылар. Майаҕатта биир билэр сахатын Куоһааныны көрөн уоскуйда. Саспыт тоҥустар онтон-мантан быгыахтастылар. Куттал суоһаабатын билэн, чугаһаатылар. Майаҕатта урут дьон баар диэн кыһаммат эбит буоллаҕына, билигин кэриччи көрүтэлээтэ. Тоҥустар былырыын туос тордуйалыы тоҕута көтөн ааспыт, боотурдарын билбэт бэйэлээх буолуохтара дуо. Майаҕатта хараҕын далыттан тэйиччи буолбуттара. Билигин кэриччи көрүтэлээбитигэр, эттэрэ тымныйда, иэннэрэ кэдэҥэлээтэ. — Дьэ, убайбыт Майаҕатта, эн ааккын ааттаан кэллибит. Бу бииргэ бултуур тоҥустарым, эн тусаһаҕын көрдөһүүлээх өҥөйдүлэр. Эйигин билэр буоламмын, миигинэн кэпсэтиннэрэллэр. Сахалыы өлөртөөрү да гыммытыҥ иһин саҥарбаттар, уоттарын умуруораары да гыммытыҥ иһин урааҥхайдыы онолуйбаттар. — Туох кыһалҕатын кыпчыйан, миинэн кэллилэр. Омолуй!, — Майаҕатта уһаат иһигэр саҥарардыы сөҥөдүйдэ. — Үөлээннээҕим Майаҕатта, бу дьону, биһигини даҕаны Чучунаа диэн кыыл дуу, сибиэн дуу түбүлээтэ. Бастаан өйдөөбөккө эйигин тайах кыыл тириитин кэтэн сылдьар диэн уорбалыы санаабыттар. Кэнники бу сирэйэ мэрбэстибитин көрөн, эн буолбатаххын сибикилээбиттэр. Кии дуу, киһи дуу буолар дьылҕабыт кыл саҕаттан турарын иһин, эйигин суон дурда, халыҥ хахха буолаарай дуу диэн көрдөһүүлээх кэллибит. — Ол түбүлээн туоххутун былдьаата?! — Майаҕатта хараҕа уоттаах чолбон курдук буолан ылла. — Көлүнэр табалары тааһынан оройдорун тэһитэ быраҕаттаан өлөртүүр. Күрүлүүр күнүс биир дьахтары кыбынан баран сүүрэ турбут. Оҕунан ытыалыы сатаабыттар да, хотуппатахтар. Муос төбөлөөх оноҕостору бырдах ытырбытыгар да баардылаабат. Бу тоҥустар, сахалар курдук, тимири уһаарбаттар. Майаҕатта дьахтары күрэппит сураҕын истэн, олох маһа хачыгыраан ылла. Арҕаһын түүтүн туруорбут кыыллыы көхсүн иһигэр тугу эрэ курдьугунаата. Сэгэрин диэки көрөн ылла. Тарбахтарын тыаһа лачыгырыар дылы сутуругун ыга тутта. Хабырынан хачыгыратта. Тоҥустар онно алы буолан икки табаны сүнньүгэ анньан охтордулар. Майаҕаттаны күндүлээри эт бөҕөнү үөллүлэр. Чучунаа диэн кыылларын, суолун хайыах буоллулар. Сарсыныгар Майаҕатта Тоҥ Биистэри кытта чучунаа диэн кыылларын ир суолун ирдии, тоҥ суолун тордуу бардылар. Тоҥустар уучахтарын миинэн айанныыллар. Буор балыксыт туос сатыы хааман иһэр. Икки тыатааҕы баппаҕайын холбуу туппут саҕа улахан суолу буллулар. Муоҕу тоҕута тирэнэн ааспыт. Суолун хайан иһэн сүтэрдилэр. Халлааннаан көппүтэ, сирдээн тимирбитэ биллибэт. Майаҕатта аарыма бэс үрдүн диэки хантаарыҥнаата. Маска хатаастан тыҥыраҕынан мас хатырыгын хастаан, лабааны логлу тирэнэн, тоҕута барчалаан нөҥүө маска ыстаммыт. Нэтээги курдук мастан маска ыстанар эбит. Тоҥустар саллыбыттыы көрдөллөр, Майаҕатта баардылаабатын көрөн, эрэх турах сананаллар. Чучунаа мастан маска ыстанан, сиргэ дьэ түспүт. Буурдаан бурҕайбыт. Ойорун арыта ырааҕын салла көрдүлэр. Кыыл табаны охторон үссэнэн ааспыт. Аҥарын сиэбит. Таба чабырҕайыгар киһи сутуругун саҕа таас батары түһэн сылдьар. Салгыы барбахтыы түспүттэрин кэннэ туох эрэ кыыл часкыйар, эмиэ да иһиирэр саҥата систэн- сискэ охсуллан, ой дуораана буолан эҥсилиннэ. Ханна баарын көрөөрү, туруук тааска таҕыстылар. Им-дьим иһийэн, кэтээн көрөн олоро түстүлэр. Чучунаа көһөҥө таас быыһыттан быган көһүннэ. Туохха эрэ үөмэрдии ньохчооройдоото. Эмиэ да сыт ылан хантаарыҥныыр. Бэрдьигинэлэр быыстарыттан тыатааҕы тахсан кэллэ. Эһэ иккитин саҕа кыыл бу барыйан турарыттан соһуйан «бөх!” диэбитинэн тиэрэ баран түстэ. Эргийэн олордьу түһээт, куотан эрдэҕинэ чучунаа сабырҕаҕыттан хабан ылан илгиэлээтэ. «Ур -ар!» бөҕө буола түстүлэр. Түү бөҕө бурҕайда. Эһэ көмүскэнэн баппаҕайынан сабырҕатар. Чучунаа көтөҕөн таһааран, төбөтүн оройунан түһэрэр. Эһэ куотан эрдэҕинэ эмиэ хабан ылар. Биир түгэҥҥэ хапсан ыллылар. Ытырсан баран хайалара да ыһыктыбат. Майаҕатта маны туруук үрдүттэн көрө сатаан баран оҕунан ытта. Оноҕос сурулаан тиийэн эһэ хабарҕатыгар хатана түстэ. Тыын былдьаһан хардыргыыр кэмигэр чучунаа ытыран баран илгиэлиир. Хамсаабат буолбутун кэннэ эбии атын сыт баарын ыла сатыырдыы хантаарыҥныыр. Ол кэмҥэ Майаҕатта иккис оноҕоһо ойоҕоһун сиирэ-халты суруйан ааста. Чучунаа хантан куттал суоһуурун билэн, дьон диэки сүүрэн баадыйалаата. Тоҥустар уолуйан, үрүө-тараа ыһылыннылар. Майаҕатта соҕотох хаалан, тайыытын угун сиргэ тирээн баран, чучунааны үөрэҕэстээри кэтээн турда. Бу бэрийэн кэлбитигэр тоһуйан биэрбитин, чучунаа туора садьыйда. Тыатааҕы курдук кэбэҕэстик киһи атарбат эбит. Иккиэн ыбылы хапсыбытынан сыыр эниэтин диэки төкүнүйдүлэр. Чучунаа тииһинэн хадьырыйа сатыырын, Майаҕатта кытаҕас курдук эпсэри тардан баран сылдьар. Иккиэн эһиллэн тиийэн аллара түһүүлэригэр, чучунаа үөһэ буолла. Майаҕаттаны хабарҕатын хадьырыйа сатыырын хаҥас илиитинэн дьабадьытыттан анньар. Уҥа илиитинэн тааһы ылан чэчэгэйгэ сырбатта. Чучунаа туймааран хараҕын үрүҥүнэн-харан көрдө. Ол кэмҥэ Майаҕатта ойон туран, сабырҕаҕыттан ылан тааска сабаата. Чучунаа хараҕын өҥүргэһинэн көрөн сыттаҕына, икки харыстаах быһаҕынан хабырҕатын хайы сотоору гынан баран тохтоото. Онтон-мантан саспыт омуктар быгыалаһан кэллилэр. Биир тоҥус көмүскэлэ суох буолан сытар чучунааны үҥүүнэн өтөрү түһэн эрдэҕинэ Майаҕатта түөскэ кэбэн кэбистэ. Уонна кирис быанан атахтарын кэлгийдэ. Эбиитин маска сыһыары, бохсо тардан кэбистилэр. Салгыы айаннаан чучунаа ыырын кэрийдилэр. Хайа хаспаҕыттан били чучунаа күрэппит тоҥус дьахтарын буллулар. Дьахтар атаҕастаммыт дьүһүнэ көстүбэт. Эбиитин төлөһүйбүт көрүҥнээх. Эрэ бэйэтин тылынан тугу эрэ саҥарар. Дьахтар үҥсэргиирэ көстүбэт. Сис нөҥүөттэн чучунаа хаһыытыыра эҥсиллэн иһилиннэ. Дьахтар ону истэн, тугу эрэ айманар. Майаҕатта “Бара охсуоҕуҥ, кэлэ илигинэ» диэтэ бадаҕа, дии саныыр. Ону саха киһитэ тылбаастаабытыгар көһүппэтэх өттүттэн буолла. Дьахтар: “Эһиги кинини өлөрдүгүт дуо?», — диэн аһынар эбит. Ол туһуттан эрин кытта тугу эрэ мөккүстүлэр. Төттөрү айаннаан, тоҥустар түһээйилэригэр хоннулар. Сарсыарда турбуттара, чучунаа хаһыыта атын сиринэн эҥсиллэр. Тоҥустар үөхсэллэрин тылбаастаппыта: “Бу багдайа сытыйбыт, итиччэ кыайа тутар буолан баран чучунааны тыынын салҕаан да кэбиспэккэ», — диэн Майаҕаттаны сүөлүргүүллэр эбит. Ол кэннэ тоҥустар эбии айманнылар. Били, чучунаа күрэппит дьахтара сүппүт эбит. Чучунаа кэлгиэтин сүөрэн, түүн кэлэн эмиэ күрэппит диэн сэрэйдилэр. Аны ону ирдии аттаннылар. Бэҕэһээ чучунааны маска кэлгийэн хаалларбытара, сүөрэн барбыт. Быһаҕынан быһа соппуттуу быһыта тыытан кэбиспит. Майаҕатта чинчийэн көрдө. «Ити урдустаргар эт. Били дьахтар хата бэйэтэ кэлэн быһаҕынан бысталаан сүөрбүт», — диир. Ону истэн эмиэ айманан, кус-хаас саҥатын түһэрдилэр. Дьахтар эрэ ыйаастыгас хараҕа төгүрүйэн ылла. Төбөтүн илгистэр, тугу эрэ мөҕүттэр. Майаҕатта суолларын хайан көрдө. Дьахтар суола баран иһэн сүтэн хаалар. Бадаҕа, чучунаа кыбынан баран ойуолаан бырдааттыыр эбит. Суолларын хайан баран истилэр. Биир нэлэмэн алыыга дьахтары сүкпүтүнэн баран иһэрин көрдүлэр. Дьону көрөн сүүрэн бырдааттаата. Куттананан куотарын билэннэр, тоҥустар табанан эккирэттилэр. Майаҕатта батаһын өрө туппутунан түһүнэн кэбистэ. Табалар тылларын былас түһэрэн, кэннигэр хааллылар. Майаҕатта түҥ ойуур хара тыа быыһынан үөмэр-чүөмэр үктэнэн баран иһэр. Ханна эрэ чугас кыыл көхсүн тыаһа кулдьугуруур, эмиэ да ырдьыгыныыра иһилиннэ. Майаҕатта батыйатын бэлэм тутан иһэр. Эмискэ чучунааны кытта ыы муннунан кэтиллэ түстүлэр. Хайата саҕалыан билбэккэ утарыта көрсөн турдулар. Иккиэн багдаллан улахаттара да бэрт. Тоҥус дьахтара үөрүйэхтик чучунаа арҕаһыгар олорсо сылдьар. Тугу эрэ бэйэтин тылынан айманар. Чучунаа өлөрсөр санаата суоҕун Майаҕатта сэрэйдэ. Тоҥус дьахтара эмиэ «Мантан бар», — диирдии сапсыйар. Майаҕатта эргиллэн кэлбит суолунан төнүннэ. Чучунаа үөһээ хайа диэки ытта турда. Сотору Майаҕатта сүтэрсибит тоҥустарын көрүстэ. Соҕотох сахаҕа этэн тылбаастатан кэпсэттилэр. — Дьоҥҥор эт. Ити кыылы тыыппатыннар. Бэйэтэ да буулуо суоҕа, — диэтэ. Майаҕатта элбэҕи лэбэйбэтин билэллэрэ бэрт буолан сукуһан дойдуларын быстылар. Майаҕатта төрөөбүт түөлбэтигэр кэллэ. Кэрэ аҥарын, күндү киһитин кини эмиэ күөйэ көтөн күрэтэн аҕалбыта. Чучунаа дьахтары кыбына сылдьара эмиэ ону санатта. Баҕар, ол иһин чучунааны тыыппакка ыыппыт буолуохтаах.

Родион ДАНИЛОВ

Дэриэбинэ олоҕо.

Балаҕан ыйа саҕаланан от-мас алтан өҥүнэн күлүмүрдээн күһүҥҥү айылҕа тупсан турар кэмэ. Харыйа, тиит, хатыҥ быыстардаах кыракый дэриэбинэ көстөр.
Кытыы күөл нэлэһийэн көмүс долгуннара кустуктана дьиримнии оонньуур. Бу кэрэ көстүүгэ эргэ дьиэлэр самналлан иҥнэллэн тураахтыыллар. Түннүктэрэ-үөлэстэрэ алдьанан, былыр үйэҕэ барбыт хаһаайыттарын санатардыы киһи хараҕын далыгар саба быраҕыллан көстөллөр. Ол эрээри олох салҕанарын туоһулаан ортолоругар саҥа дьиэлэр хороһон тураллар. Сорох дьон үөс сиргэ тардыһан көспүттэр. Эдэр ыччат оҕолор киин куоракка студент буолан үөрэнэ сылдьаллар. Төһө да аҕыйах киһи олордор, кулууп, оскуола-сад уонна атын тэрилтэлэр ньиргиччи үлэлииллэр. Тыа ыалын сиэринэн дьон үксэ сүөһү, сылгы ииттэн үлэ үгэнигэр олороллор. Үүттэрин ыан, эттэрин туттаран онон харчыланан аһаан олороллор. Күн аайы сарсыарда аҕыстан, киэһээ тоҕус чааска диэри үүт туталлар. Уулусса уҥуор турар маслоцехха билээгэ соспут дьон тиэтэйэ хаамсаллар. Онтон аҕыйах хамыы почта турар. Онон ким барбыта кэлбитэ барыта көстөн турар. Бүгүн пенсия түҥэтиллэр дьоро күнүгэр анаабыт курдук үтүөкэн нуурал күн сылааһынан илгийэн тосхойдо. Почта таһыгар оҕонньоттор, эмээхситтэр уочараттан тураллар. Манна атыы-эргиэн дэлэйбит. Коммерсаннар массыыналарын иннигэр араас табаары тэлгэтэ сыталлар. Бэл бэйдиэ сылдьар ыттар тиҥсирийэн ааһаллар. Бу бириэмэҕэ Соловей-Сиидэр, Бэйиэт -Бэлиэрий, Самурай-Сэмэн, үһүөн арахсыбат доҕордуулар, субуруһан пенсия ылар курдук ыксаан кэллилэр. Туох дьикти ааттаах дьону кэпсээн эрэҕин диэххит. Ону кыратык халыйан быһааран биэриэм. «Соловей-Сиидэр»- кэрэ куоластаах. Аргы истэҕинэ күөмэйэ арыллан ырыатын иэйиитэ тахсар. Били Валерий Ноев курдук нарыннык сыыйан ыллыыр. Онтон «Бэйиэт-Бэлиэрий» оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан саха тылын уруогар хоһоон суруйан мэлдьи хайҕанара. Учуутала Анна Ивановна кини суруйбут хоһооннорун оҕолорго ааҕан биэрэрэ. Бэлэм буол хаһыакка хаста да тахса сылдьыбыта. Үһүс киһибит «Самурай-Сэмэн» совхоз эрдэҕинэ тракторист бэрдэ этэ. Видик саҥа үөдүйэрин саҕана киинэ көрөн баран гаражка тиийэн уолаттарыгар кэпсиирин омунугар самурай уолу үтүктэн көрдөрбүтүгэр онно сүрэхтээбит ааттара. Бу дьоммут орто саастарын аастылар даҕаны хоонньоһор ойохторо, ытыыр оҕолоро суох. Атастара сүбэлээн тулаҕытын өйдөөн көрүн үчүгэй баҕайы кыргыттар бааллар диэн ыйа сатыыллар. Кэбис балтыбыт кэриэтэ дэһэн сапсыйан кэбиһэллэр. Кинилэргэ киһи барыта эдьиий, балты. Баҕар биир дэриэбинэҕэ үөскээн аймахтыы курдук саныыллара буолуо. Тыа дьоно бэйэ -бэйэлэригэр көмөлөсүһэн олороллор. Өрүүнэ эмээхсин оҕонньоро ыалдьан кыайан оттообокко ыксаан, бу үс дьону харчыга наймылаһан хата сүөһүлэрин кыстык отун дэлэччи булан үөрэ сылдьар. Бүгүн ол үлэлээбит харчыларын ылыахтаахтар. Тоҕус чаас буолан почта аана аһыллан эмээхситтэр, оҕонньоттор киирдилэр. Биһиги дьоммут табах тарда туран күннээҕи сонуну кэпсэттилэр. Ким төһө оту охсубутун, хайа ходуһа үүммүтүн ырыттылар. Билигин техника дэлэйбит кэмигэр оту элбэҕи оттуохха сөп. Ону баара сэлээркэ көстүбэт диэн Самурай айаҕа аһыллан куолулаан эрдэҕинэ Өрүүнэ кэлэн харчытын алта тыһыынчаны уунна. Кэлэр ыйга эмиэ биэриэм диэтэ. Икки тыһыынчалыыннан үллэстэн сиэптэригэр угуннулар. Бииргэ үөрэммит уолларыгар тиийэн биир буокканы ылан маҕаһыын аһылларын күүтэн аргыларын иһэ олордохторуна коммерсан Киэсэ кур холуочук байаатаҥнаан кэллэ. Рынок саҕаланан коммерсия саҥа үөдүйэригэр Куола аан бастаан саҕалаан биири-биэс гына эргитэн баайар суолугар үктэнэн барбыта. Арааһа дьон тыла тиийэн олоҕо түҥнэри эргийэн билигин туга да суох умнаһыт кэриэтэ чороҥ соҕотох баанньыгар олорор. Кэргэнэ оҕолорун илдьэ атын киһиэхэ арахсан барбыта. Улахан баҕайы дьиэтин, гараһын көтүрэн массыынатын тракторын атыылаан баран киһитигэр тугу да биэрбэккэ элэс гынан хаалбыта. Онтон сылтаан бу киһибит буор иһэччигэ кубулуйа сылдьар. Бытыга умайдар эрэ мэлдьи харчы иэстэһэн көрдөһөр. Ол идэтинэн эмиэ харчы иэстээн диэтэ. Ону истэн Самурай хоморуйан саҥарда: «Олохпут уларыйан киһи үөйбэтэҕин истэр, көрөр. Аргы атыылаан байан тылла-хабылла сылдьан гараж туттаран баран харчыгын биэрбэккэ албыннаабытын. Аҕыйах бутылканы иһэрдэн баран ыларгыт суох диэбиккэр утары аахсыбыппар участковайга үҥсэн айдаан тардыбытын дии. Дьахтаргын кытта куомуннаһан хаайыга уга сатаабыккыт. Аргыһыттар баҕайыллар диэн улахан сах туттар этин. Онно кыһыйбытым ахан. Күлбүтүн күнүнэн кэлэҕэ. Онон-манан киирбэккэ дьүгүлүйэн хаал!»- диэн күргүйдээтэ. Куттуурдуу сутуругун ыараҥнатта. Куттанан тыас хомунан дьалты тэйэ хаамта. Бүгүн атыыһыттара дьон иэһин хомуйан кэмниэ-кэҥ нэҕэс маҕаһыынын хойутаан аста. Кэтэһэн олорбут дьоммут маҕаһыынна киирэн үс буокканы кытта халбаһыы, кэнсиэрбэ ылан тахсан истэхтэринэ оруобуна биэкэр Биэрэ киирэн уолаттары көрдөһөн ыскылаакка тахсан кууллаах бурдук тастарда. Ол манньатыгар ип-итии, сибиэһэй килиэп ылан бэкээринэ таһыгар баар котельнайга олордулар. Ортолуу аһаан эрдэхтэринэ табаарыс уолаттара кэлэннэр эбии харчы бырахсан кыттыһан пиибэ, аргы бөҕө истиллэр. Итиигэ дэлби көймөстөн түргэнник итирдилэр. Туохтан эрэ бурайсан ыһыы-хаһыы түһэрсэн охсуһан ыллылар. Эмиэ даҕаны ырыа ыллаатыллар, хааһы да саламаат буола сырыттылар. Бу кэмҥэ Бэйиэт Бэлиэрий тэйиччи үүнэн турар хатыҥы кууһан туран сыллыы-сыллыы хоһоон ааҕарын дьиктиргээн оскуола обургу оҕолоро бөх хомуйа сылдьан көрөн турдуллар. «Биирдэ бэриллэр олохпор Эн көстөн ааспытын, Эйигин умнубат эбиппин Сырдык кэрэ мөссүөҥҥүн Күн -түүн санаан Түүлбэр кытта көстөн Күнүм ыйым диибин. Биир тылы этиэхпин Барымаа иһит сэгэриэм» Онтун быыһыгар бүтэҥитик ыҥырҕаан ис-иһиттэн эймэһийэн хаһыырар былаастах ытыы-ытыы миигин быраҕыма диэн аймана түстэ. Өрдөөҕүттэн тахсыбатах харах уута халыйан хатыҥ туоһун устун субуруйда. Оччо айылаах айдааҥҥа дьоммут син өйдөрүн-төйдөрүн булан түҥ-таҥ харбыалаһан тиийдилэр. Эргийэ сылдьан уоскута сатаатылар. Киһилэрэ өссө эбии сэтэрэн ытаан-соҥоон барда. Самурай кыыһыран киһитин уолугуттан күүскэ илгиэлээтэ. «Туох ааттааҕын кэбилэнэн хаалаҕай бүт!» -диэтэ. Онуоха анарааҥҥыта уу-хаар баспыт хараҕынан килэп-халап көрдө. Өр баҕайы бодьустаһан нэһиилэ илиитин хатыҥтан арааран соһон-сыһан илдьибиттэрэ. Ол күн дэриэбинэ иһэ туола охсубута. Сорох дьон аһынан ылбыттара. Аһара аргылаан буккуллубут дэһэн сибигиннэспиттэрэ. Дьээбэлээх өттө эбэн-сабан көр-күлүү тэнийбитэ. Дьахталлар кими санаабыта буолуой диэн уруккуну -хойуккуну ырытан толкуй бөҕөҕө түспүттэрэ. Кини да иҥчэҕэй эттээх киһи буолан таптаан баран эппэккэ сылдьыбыта арыллан таҕыстаҕа. Төһө да итирдэр күн ахсын суруйар халыҥ тэтэрээтин арыйан көрбүт киһи бу кистэлэҥин билиэх этэ. Онон ол таабырыны ким хайдах таайа сатыыра бэйэтин көҥүлэ.

Елена Хатыы

Дьылҕа.

                1

Хабаровскай пуордугар Дьокуускайдаары регистрацияланан баран мунньар хоско хаһан ыҥыралларын кэтэһэн олордум. Ол олордохпуна, эдэрчи киһи аҥаар атаҕын соһон, иэҕэҥнээн хааман кэлэн аттыбар олордо. Саха сиэринэн хантан сылдьарбын, киммин сураста, оннук билистибит. Хамнаспын күрэтэн, массыына көрдөөн баран сөптөөх массыына булбакка, төннөн иһэбин диэтэ. Мин ону сэргии истэн, ол оччо хамнастаах туох үлэһит киһигиний? диэн туоһуластым. Киһим ыарахан соҕустук өрө тыынан баран, киһи киһиэхэ мээнэ кэпсээбэт үлэтин үлэлээн кэллим диэтэ. Ол кэннэ өр саҥата суох олордохпутуна, накопитель диэн ааттыыр хосторугар ыҥырдылар. Биһиги дьону батыһан, кутуйах хаамыытынан сыҕарыйан, киирэр ааҥҥа чуга­һаан истибит. Иһирдьэ киирбиппит, кэҥэс соҕус хос эбит, уһаты-туора ыскамыайка эрэ дэлэгэй. Аргыһым сэргэстэһэ туран хаптаҕай пилээгэни хоонньун сиэбиттэн таһааран, иһэҕин дуо диэн утары уунна. Мин аккаастанан, баспын быһа илгиһинним. Киһим таас кэмпиэти ­эмэрдии, амтаһыйа-амтаһыйа истэ уонна тыастаахтык эрийэн, хаппахтаан баран, хоонньун сиэбигэр күндү баҕа­йытык уктан кэбистэ. Эмиэ ыскамыайкаларынан тарҕаһан олордубут. Киһим мин аттыбыттан олох арахпат, кэлэн эмиэ аттыбар олорунан кэбистэ. Сөп буола-буола пилээгэтин хостоон эмэр. Дьэ сыаналаах ханньаахтан аккаастанныҥ, мааҕын хамандыырым күндүлээн бэрсибитэ. Мин, сэриигэ сылдьан хамнастаммыт эбит диэн элэс санаан ыллым. Аны сөмөлүөппүтүн биир чаас эбии кэтэһиннэрэр буоллулар. Кэтэһэр дьон суугунаһа түһэн баран, уоскуйа быһыытыйдылар. Киһим айаҕа аһыллан, ону-маны кэп­сиирэ, ыйытара элбээн барда. Ол олорон бириэмэ атаараары, бэйэтиттэн утары ыйыталаһан бардым. Сэриигэ сырыттыҥ дуо? Төһө киһи тыыныгар турдуҥ? эҥин диэн соруйан өһүргэтэрдии ыйыта­ластым. Киһим өһүргэнэн да бэрт, хата, ол сэ­­риигэ сылдьыбыппын хантан биллиҥ эҥин диэн ыйытар. Аргыһым устунан бэ­­йэтин олоҕун кэпсээн барда. — Күһүн аармыйаттан кэлэн баран кыра тэрилтэҕэ хачыгаардыы киирбитим. Ол тэрилтэбэр уонтан тахса сыл хачыгаардаабытым, дьиҥэр, бэрт үлэ этэ. Хамнаһа да үчүгэйэ. Улахан хочуолунайдартан кыранан аҕыйах хамнаһы аахсарым. Быраага диэн муода кэлиэн иннинэ, төһө да истэрбин, этэҥҥэ оһохпун отто сылдьыбытым. Ол кэмнэргэ саамай көрсүһэр, аһыыр кэммит этэ. Уолаттарбыттан, ким кэргэн ылар, ким эрэ оҕолонор ол сууйуута, үөрүүтэ-көтүүтэ буолар этэ. Онно аһыы утахпытын быраага солбу­йара. Итии-сылаас оһохтоох буоларым быһыытынан, мин котельнайбар бы­­рааганы туруорар этибит. Онно да мустан аһыырбыт. Дьэ биир уочараттаах үөрүүгэ-көтүүгэ үөрүү буруйдааҕын дьиэтигэр оҕо сууйаары муһуннубут. Мин оһохпун от­­туом эрдэ, үс чаас курдук баара. Саатар өрөбүл күннэр этилэр. Чэ, кыратык исиһэ түһэн баран оһохпун оттуом дии са­­наатым. Биһиги кэпсээммит баһаам буолар этэ, хас күн аайы көрүстэрбит да. Ол олорон, олох сүтэн хаалбыппын. Быраага эмискэ итирдэрин онно билбитим. Арай уһуктан кэлбитим, ким да суох, бары тарҕаһан хаалбыттар. Быраагабыт иһитэ кураанахсыйан остуол анныгар иҥнэри сытар. Мин оһохпун өйдүү түһээт, ойон турдум да таҥна таҥнабын таһырдьа тахсан иһэн истиэнэҕэ ыйанан турар чаһыны хараҕым кырыытынан элэс көрөн ыллым уонна испэр уоскуйа санаатым. Ээ бэрт, оттор кэмим чугаһаабыт эбит диэн санаалаах, хачыгааркабар сүүрдүм. Ыраахтан хачыгааркабын кыҥастаһа иһэбин. Аана аһаҕас дуу, дьоннор киирэллэр-тахсаллар, аттыгар массыына турар. Ха, туох буолбутуй дии санаан, сүрэҕим ытырбахтаан ылла. Чугаһаан кэлбитим, кырдьык, ааным аһаҕас, хачыгаар уолаттарым хаһыытаһа көрүстүлэр. “Хайа да, бу киһи туох буолаҥҥын котельнайгын, дьиэҕин тоҥордуҥ. Сэбиэдиссэйиҥ дьиэбэр кэлэ сырыттын диэтэ” дии тоһуйдулар. “Па, олох барыта тоҥмут” эҥин дэ­­һэллэр, уу саппыкынан хочуолунай муостатыгар мууһуран эрэр ууну чаллырҕаччы тэпсэ сылдьаллар. Мин билигин да биир күнү сүтэрбиппин олох итэҕэйбэккэ турабын. “Хата, оһох хайа тоҥо илик”, — диэн биир уолум быһаарда. Көрөн туруом да, буруйдаах киһи быһыытынан, таҥаспын да уларыттыбакка, көмөлөһөн бардым. Таһырдьааҥҥы турбалартан киирии турба хайа барбыт, иһирдьээҥилэр этэҥҥэлэр диэн саамай саастаах хачы­гаарым саҥаран-тыынан бурҕаҥнаата. Туох буолбутун сүүрэ-көтө сылдьан уолаттарбар кэпсиибин, уолаттарым хайыахтарай, биир күммүн сүтэрбиппин истэн күлсэллэр эрэ. Хата табаарыстарым көмөлөһөн, паяльнай лаампалары аҕалан, бэнсиин, турба булан, хата дьиэни, оһоҕу өрүһүйбүппүт. Үлэбиттэн уһуллан, куоракка үлэ көрдүү киирбитим. Үлэ булбакка сылдьан, аармыйаҕа бииргэ сылдьыбыт уолбун көрсө түстүм. Уолум старшай прапорщик званиелаах, синиэл кэтэ сылдьар. Дембеллэнэрбитигэр ик­­киэн сержаан чыыннаах этибит. Погуонун көрөн ыйыппытым, киһим аармыйаҕа Читаҕа ханнык эрэ чааска сулууспалыы сылдьар эбит, хантараак түһэрсэн. Ол күн бииргэ сырыттыбыт, киһим үлэтин туһунан кэп­сээн тахсар, үлэтин эмиэ да сөбүлүүр, эмиэ да сөбүлээбэт курдук тыллаһар. Атаһым арахсаары туран, «үлэ булбатаххына, байаҥкамаакка тиийээр, үлэни хайаан да булуоҥ» диэн илии тутуһан баран, “мин өйүүн онно тиийиэхтээхпин, толкуйдан өйүүҥҥэ диэри, хата иккиэн бииргэ сылдьыахпыт” диэн баран көҥдөй маһы тоҥсуйбут курдук күлэн күһүгүрэттэ. Бу маннык доҕолоҥ буолар быабар миэхэ сөптөөх үлэ көстүбэтэҕэ. Өйүүнүгэр тиийбитим, киһим көрүдүөргэ хаамыталыы сылдьар эбит. Көрөөт үөрэн, кыараҕас хараҕа симиллэн хаалла. “Дьэ бэрт” диэн баран, “манна киириэххэ” диэт, биир хос аанын сэгэтэн, холуода уонна аан икки ардыгар төбөтүн уган, “били кэпсээбит атаһым кэллэ” диэтэ. Хос иһиттэн “киллэр-киллэр” диэн сахалыы саҥа иһилиннэ. Майор званиелаах, муннун анныгар хойуу бы­­тыктаах, саас ортолообут, кэтит сирэйдээх, сырдык хааннаах саха киһитэ олорор эбит. Аармыйаҕа ханна сылдьыбыппын, дойдубар кэлэн тугу үлэлээбиппин, тоҕо бараары гыммыппын туоһуласта. Мин сир уларытаары диэн, ыйыппыт ыйытыктарыгар барытыгар эппиэттээтим. Мэдиссиинискэй хамыыһыйаны ааһа охсоот, дьэ оннук Читаҕа барар буолан хааллым. Праапар атаһым уоппуска кэнниттэн тиийиэх буолан, истиҥ илии тутуһуулаах араҕыстыбыт. (Күндү ааҕааччым, аргыһым кэпсээбитин тугу өйдөөн хаалбыппын кэпсии сатыаҕым. Кэпсээнньит аргыспын аатын, дьүһүнүн олох таһыччы умнан кэбиспиппин.)

Анатолий ГАБЫШЕВ

Дылҕа

               2

Турар бэйэм тугу хомунуохпунуй, кыра суумка оҕотун санныбар сүгэн, аэропортка тиийбитим, киһи бөҕө аалыҥнаһыы, суугунаһыы. Читаҕа, Борзя диэн дойдуга мотострелковай чааска сулууспалыыр буоллум. Старшай сержант званиятын, кыһыл лычканы погуоммар иилинэн кэбистим. Быстах, иппэй-түппэй үлэҕэ үлэлээбитинэн бардым. Кулууп дьиэни кытта сыста турар дьиэҕэ сырдык сылаас, сулумах киһиэхэ сөптөөх, хос анаатылар. Кэлэн хонобун эрэ хоспор. Пыраапар атаһым, миигиттэн тэйиччи соҕус, атын чааска сулууспалыыр эбит. Хам-түм биирдэ эмит көрсөн, бэйэ бэйэбититтэн Сахабыт сирин сонунун истиһэбит. Сороҕор ас ыскылаатыгар, сороҕор сэрии сэбин ыскылаатыгар, ГСМ да ыскылаатыгар, аккумуляторнайга да үлэлэтэллэр. Оннук үрүҥ харахпын өрө көрбөккө үлэлии сырыттахпына, сааһыра барбыт прапорщик сүбэлиирдии эттэ. “Эн биир сиргэ үлэлиэххин баҕарар буоллаххына, прапорщикка үөрэнэ бар. Алта ыйынан праапар званиялаах төннүөҥ», — диэтэ. Мин ону сэргии иһиттим. “Докумуон өттүгэр көмөлөһөн, ыйан-кэрдэн биэриэм, барар буоллаххына, — диэтэ уонна табах уматтарын быыһыгар оборон соппойо-соппойо, — хамнаһыҥ да үрдүөҕэ”. Мин араапар суруйбутум ый кэриҥэ ааспытын кэннэ, хаһан ыыталларын билээри штабка киирбитим, сүбэлээбит пыраапарым утары көрүстэ. Ону-маны ыйыталаһан баран, миэхэ чэй иһэ, кэпсэтэ ыскылааппар кэлэ сылдьар буолаар диэн ыҥырда. Дьэ оннук сыыйа бииргэ сулууспалыыр дьоммун кытта билсэн истим. Тоҕо ыыппаттарын билбитим, атын баартыйа үөрэнэн бүтүө өссө да икки ый баар диэн уоскуттулар. Кэлээт да араапаргын биэрбитиҥ буоллар, билигин үөрэнэн бүтэн эрэр буолуох этиҥ диэтэ полк хамандыыра. Үлэлээбитиҥ курдук үлэлии сырыт, ыҥырыахпыт, сарсын стрелбищеҕа бараҕын диэн дьаһайда. Мин чиэс биэрэн баран, “истэбин” диэт, эргийээт тахсан бардым. Сарсыарда эрдэ икки взвод сержант сирдьиттээх ытар сиргэ субуруһан аттанныбыт. Син чааспытыттан тэйиччи, биир көс курдук эбит. Доҕолоҥ эҥин саллааттар баар буоланнар, күүтүһэ-күүтүһэ эбиэт саҕана тиийдибит. Мин тугу да гыммаппын, таах сылдьабын, барытын сержаным дьаһайар. Тугу гыналларын быһааран, иккилии-үстүү араартаат, “тарҕаһыҥ» диэн хамаандалаата. Кыраһа хаары харбыыллар, күрдьүгү быа көмөтүнэн көннөрөллөр, бөх хомуйаллар. Мин хамнаммакка дьагдьайа быһыытыйбытым кэннэ, тентовай уазик кэлэн тохтоото, үрдүкү чыыннаахтар ыстаҥалаһан таҕыстылар. Мин сүүрэн тиийэн дакылааттаатым. Аптамааттары, ботуруоннары аҕалтаабыттар. Хас сал­лаат аайы биэстии ботуруону түҥэтэлээтилэр, харса суох ытыалаан бардылар. Олох тирээн кэриэтэ ыталлар да табар аҕыйах. Биирдэ эмит таптахтарына эҕэрдэлээн ытыстарын таһынан ча­­бырҕаталлар. Арай мин ытарым буоллар, табыам этэ дуо, аптамаатынан ыппатаҕым күтүр өр буоллаҕа. Майорга тиийэн, “Табаарыс майор, ытыахпын син дуо” диэн ыйыппыппар, “да, да, конечно, конечно, вы, якуты, снайперы и охотники” дии түстэ. Миэхэ ханнык сыаллар бастаан тахсалларын быһааран биэрдилэр. Ытарга бэлэммин этээт, көҥүл ылан ытыалаабытынан бардым. Сыалларбын ааҕа табыталыыбын, ол аайы мойуорум бэйэтэ таппыт курдук үөрэн айманар. “Попал да, есть” диэн хаһыытыыр. Ытыстарын тыаһа сатарыйан иһиллэр. Биэс ытыыны өр гымматым. Ытан бүтэн дакылааттаан баран, гильзабын, саабын туттара барбыппар, саллааттарга мойуорум “вот так надо стрелять, без промаха” диэн киэн туттубуттуу эттэ-тыынна. Ытан бүтэн строй кэнниттэн хааман истэхпинэ, мойуорум уазик аанын сэгэтэн, “кэл, олорус” диэн ыҥырда. Кэннигэр ыга симсэн айаннаатыбыт. Күн-хонук ааһан, иллэҥ кэмим киэһэ утуйарбар эрэ. Оннук үлэлии сырыттахпына, биир күн куругар быһах иилиммит дневальнай кэлэн, штабка барар үһүгүн, полк хамандыыра ыҥыртарар диэтэ. Мин туохха ыҥыртардаҕай дии саныы-саныы, дневальнайбын батыстым. Киирээт, тойонум иннигэр чиккэс гынан, дакылаат­таан эрдэхпинэ, олоппоһу ыйан баран “олор” диэтэ. Мин бэргэнник ыппыппын истибит эбит, эҕэрдэлээн баран, “өйүүн үөрэххэр бараҕын, бэлэмнэн” диэтэ. Мин үөрэнэ барыахтаахпын олох таһыччы умнан кэбиспит этим. Ситиһиилээхтик үөрэн, диэн алҕаттаран штабтан тахсан салгыны түөспэр толору эҕирийтэлээн баран, “билигин да бар дииллэрэ буоллар барыам этэ, соҕотох бэйэм ­туохпун хомунуохпунуй” диэн санаталаан ыллым. Ыһыллыы-тоҕуллуу кэмэ буолан үрдүнэн-аннынан үөрэтэллэр. Үксүн строевой уонна нэрээттэргэ сылдьабыт. Аармыйа олоҕуттан туох да атына суох. Оннук алта ый биллибэккэ ааһан, эксээ­мэннэри этэҥҥэ туттаран, прапорщик оскуолатын бүтэрдэ диэн туоһулуур түөспэр бэлиэни кытта халыҥ хахтаах кыракый киниискэ оҕотун үөрүүлээх быһыыга-майгыга туттарбыттара. Чааспар кэлэн стрельбищеҕа ананан үлэлээбитинэн барабын. Саллааттары ытарга үөрэтэбин. Хаһан да саанан ыппатах саллааттар ­иитиилээх сааны тутан баран эргичиҥнээн, элбэхтэ хаһыытаталлара. Ол саллааттар барахсаттар үксүлэрэ сэ­­риигэ баран суорума суолламмыттара. Дьэ оннук саҥа олохпун булан, сулууспалыы сырыттахпына, тигээйи уйатын мэник оҕо маһынан буккуйбутун курдук, 1994 сыллаахха ахсынньы 11 күнүгэр Чечня сэриитэ саҕаланар. Генераллар Лев Рохлин уонна Джохар Дудаев ааттара хас күн аайы иһиллэр буолар. Күнүһүн ытарга үөрэппит саллааттарыҥ түүн Чечняҕа сэ­­риигэ барбыт сурахтарын истэҕин. Миэхэ кэлэн биэстэ эрэ сыал ытан баран, сэриилэһэ бардаҕа ол. Бастаан олох улаханнык соһуйбутум. Олох уон аҕыстаах-уон тоҕустаах оҕолору, саанан сатаан ыппат оҕолору, бу тугун ыксалай, саатар биир ый ытарга үөрэппэттэр. Тоҕо тугу да сатаабат оҕолору сэриигэ ыытан суорума суоллуулларый?! Үрдүкү чыыннар бэйэлэрин албан ааттарын ааттатаары дуо?! Дьэ оннук тууйуллубут санаабын штабка киирэн полк хамандыырыгар этэн көрбүтүм да, “приказ есть приказ” диэн баран ытыһын нэлэҥнэппитэ. Ол оҕолортон биир да оҕо төннөн кэлбэт этэ. Өлбүттэрин-тыыннаахтарын билбэппин. Ыталлара элбээн түүннэри-күнүстэри ыталлар. Өрөбүл күн диэн суоҕун кэриэтэ буолла. Биирдэ полкабар тиийбитим, билэр үгүс өттүм сэриилэһэ барыталаабыттар. Мин эмиэ сэриигэ бараары ­араапар суруйаары штабка киирбиппэр, полк хамандыыра бастакы ­этээскэ сылдьара. Миигин билэр буолан, ­туохха кэлбиппин сураһан баран, “эн манна наадаҕын, ытарга үөрэтэр, эйигин солбуйар инструкторбыт суох” диэт, иккис этээскэ дабайда. Мин түргэн соҕустук араапар суруйан дьуһуурунайга хааллардым. Эмиэ үлэлээбитим курдук үлэлээбитинэн бардым. Ытар сиргэ олоробун. Күн аайы чааспыттан манна кэлэр эрэйэ бэрт. Уотунан сылыйар оһохтоохпун, хоһум кыараҕас соҕус буолан сылаас. Аспын таһаллар. Күн аайы биир хатыланар. Үгүстэр сатаан ыппаттар, таба ытар саллаат олох аҕыйах. Киэһэ чааспар кэлистим. Кэлэн хоһум аанын арыйа турдахпына, аттынааҕы хоско олорор лейтенант эҕэрдэлэһэн баран, “аны үс хонугунан Чечняҕа барабын, эн испииһэккэ эмиэ бааргын” диэтэ. Махтаммыппын биллэрэн төбөбүн тоҥхоҥноттум. Хайдах эрэ соһуйа истибэтим, кэтэспитим бэрдиттэн эбитэ дуу. Штабка сарсын бара сылдьан чуолкайдаһыам дии санаатым. Хоспор киирээт суунаат, утуйардыы оҥостон сыттым. Уум букатын кэлбэт. Бу кыараҕас хос иһиттэн санаам ыраах сиринэн тэлэһийэ көтөн Сахам сиригэр тиийдэ. Ийэбин, аҕабын, уолаттарбын санаатым, тугу гына сылдьаллара буолуой? Оһохторун, хотоннорун ай­­дааныгар сырыттахтара. Билигин саамай тымныы күннэр, хачыгаардар барахсаттар тымныыны утары охсуһа сырыттахтара диэн ону-маны саныы сытан утуйан хаалбыт этим. Сарсыарда көрүдүөргэ дьон хаамар тыаһыттан уһуктан ойон ту­­раат, остуолбар турар “Янтарь” будильникпын көрбүтүм, аҕыс чаас буолан эрэр эбит. Чаанньыкпар уу туруорбутум, суунан бүтүүбэр оргуйан, чэйдии, таҥна охсоот, штабка бардым. Тиийэн дежурнайга көстөөппүн кытта, “үөһэ таҕыс” диэн тарбаҕынан үөһэ ыйан чороҥнотто. Иккис этээскэ тахсан ааны тоҥсуйан, «киириэххэ син дуо” диэн ыйыттым. Мойуорум миигин көрөөт, “оо хата бэйэҕинэн кэллиҥ. Мин бүгүн эйигин ыҥыртарар санаалаах этим” диэн илиибин сымнаҕастык хам тута-тута мичээрдээтэ уонна “аас, олор” диэн баран, остуолун аттыгар турар олоппоһу ыйда. Олорбутум кэннэ ос­­туолга иннигэр сытар кумааҕыны аҥар хараҕынан, биир хараҕынан миигин көрө-көрө, “сарсын полевой таҥаскын кытта сухой пойуоккун ылаар” диэн баран иннибэр, халыҥ сурунаалы тэнитээт, “манна атаҕыҥ, таҥаһыҥ эрэсимиэрдэрин суруй уонна ­илиигин баттаа» диэн баран ыйан көрдөрдө. Читаттан таһаҕас тиэйэр көтөр аалынан Моздокка көтөн кэлэн түстүбүт. Ханкала диэн ба­­йыаннай бааза аттыгар балааккаларга олохтоотулар. Грознай диэкиттэн этин этэринии тыас дуораһыйталаан иһиллэр, халлаан сырдаталаан ылар. Отучча буолан кэлбит этибит.

Анатолий ГАБЫШЕВ

Дьылҕа

                3

Таҥаспыт барыта биир. Үрдүкү чыыннаахтар бары погуона суох сылдьаллар. Ким-туга биллибэт. “Кэккэлэһиҥ» диэн хамаанда иһилиннэ. Хаһан да көрбөтөх киһибит иннибитигэр тахсан, бэйэтин билиһиннэрдэ уонна “эһигини мин иилээн-саҕалаан илдьэ сылдьыам. Бары мин хамаандабын истэҕит. Куоласпын уонна көрүҥмүн өйдөөҥ. Сааҕытын кытта билсиҥ, сууйуҥ, арыылааҥ. Киэһэ Грознай куоракка күүлэйдии барыахпыт. Ботуруоннары сотору түҥэтэлиэхпит” диэтэ уонна “тарҕаһыҥ» диэн хамаандалаата. Мин сынньанан баран сарсыҥҥыттан садаанньаҕа барарбыт буолуо дии санаабытым, ол аата, мин үлэм саҕаламмыт эбит дии санаан, саллааттарбын барыларын ыҥыртаан, сааны үөрэтэн бардым. Антах наһаа сэҥээрбэт бэйэлэрэ, билигин ыйыталлара элбээн, тылбын, туттарбын-хаптарбын сыыска-буорга түһэрбэккэ истэллэр, көрөллөр этэ. Маҕаһыыҥҥа хайдах ботуруону хаалыылларын да билбэт эдэркээн уолаттар. Ол үөрэтэн мучумааннана сырыттахпына дневальнай кэлэн, “майорга бара сылдьар үһүгүн” диэн дакылааттаата. Балааккаҕа тиийэн аанын сабыытын арыйан иһирдьэ киирбитим, ким да баар сибикитэ биллибэт. Мин кэбиниэт курдук диэн ойуулаан харахпар көрбүтүм, остуол да суох, олоппос да суох. Балаакка иһэ толору хомуллар ороннор эбит. Балай эмэ саараан тура түспүппүн кэннэ, балаакка түгэҕиттэн мойуорум саҥата, “киир, тоҕо турдуҥ, бэттэх чугаһаа” диэн ыҥырда. Мин аттыгар турар ороҥҥо олордум. “Эн инструктор быһыытынан манна сырыт. Сарсын эмиэ пополнение кэлиэхтээх. Бу ороннорго ким да сыта илик. Күн аайы кэтэһэбин этэҥҥэ эргиллэн кэлэллэрин”, — диэн баран мин диэки эргийдэ, — эйигиттэн ирдэбилим, сэриигэ киириэхтэрин иннинэ сааны хайдах туттарга үөрэтии уонна сэриигэ барыыларын саҕана сааларын бэрэбиэркэлээһин буолар. Бэйэҥ да билэҕин, сааны сорох сорохтор саҥа көрөллөр. Оскуолаҕа НВП диэн уруокка билигин үөрэппэттэр”, — диэн баран, сытан эрэ табаҕын уматтан сирэйэ сырдаабытыгар, сирэйин тириитэ мыччыстыбыттара күлүгүрэн, бокуонньук сирэйигэр майгыннатан, этим салаһарга дылы буолан ылла. Чэ сотору куоракка күүлэйдии барыахтара, дьоҥҥун бэлэмнээ диэн баран, сирэйин хараҕын ньухханан, кэпсэтии бүттэ диэбиттии улахаа хайыста. Мин ол киэһэ саллааттарбыттан арахсыбатым. Хайдах кыҥаан ытарга үөрэтэбин. Сиргэ уруһуйдаан көрдөрө сатыыбын да наһаа өйдөөн испэттэр этэ. Арахсарбытыгар олох улаханнык уйадыйбытым. Бу адьырҕа кыыл айаҕар киирээри туран, бэйэ-бэйэлэрин оҕолуу дьээбэлэһэллэрэ, күлсэллэрэ, эккирэтиһэн, мэниктээн, тустан да ылаллара. Халлаан лаппа хараҥарыыта хантан эрэ уонча хантараактаах холбосто. Мин олох ба­­раары турдахтарына өссө төгүл хайдах сааны иитэри быһааран, өйдөтөн, хат эттим. Этэҥҥэ эргиллиҥ диэн ал­­ҕаан ­атаарбытым да, алҕааһыным туһа­лаабатаҕа. Ол оҕолор төннүбэтэхтэрэ, сураҕа хапкааҥҥа киирэн биэрбиттэр диэн истибитим. Саҥаттан саҥа оҕолор кэлэн иһэллэр этэ. Сорохторун баттаһан үөрэппэт этим. Олохтоох сэрииһиттэр сураҕа дьиэттэн дьиэҕэ көһө, куота сылдьан соһуччу ытыалыыллар уонна халбарыйан, куотан биэрэллэр. Оборуона миниистирэ Грачёв Грознайы аҕыйах десааннаах икки чааһынан ылыам диэн эрэннэрбит сэриитэ уһаан-тэнийэн испитэ. Генерал Дудаевы кытта кэпсэ­тиилэрэ табыллыбат, уопсай тылы булбат этилэр. Павел Грачёв, дудаевтар маҕан былааҕы күөрэччи тутан бэриниэхтэрэ диэн санаатын этэрэ да, олох­тоох сэрииһиттэр бэринэр са­­наалара суоҕа. Төттөрүтүн сэ­­риигэ үчүгэйдик бэлэмнэммит этилэр. Атаарбыт саллааттарбытын олох имири эһэн ­иһэллэрэ. Үксүн куораты билбэт буоланнар, эргэ куорат каартатынан ыйдаран, Грознай иһигэр мунан кэбэҕэстик хотторбуттара элбэх этэ. Грачёв өссө генералларга уокка арыыны ыһан биэрэрдии күөттээн, күрэхтэһиннэрэр курдук, ким бастакынан Бэрэсидьиэн дыбарыаһыгар былааҕы иилэн тэлимнэппиккэ, саамай үрдүкү наҕараада тиксиэ диэн эрэннэрэр. Бастакы тиийэн Арассыыйа былааҕын тэлимнэтэ охсоорулар харса суох, сэрэхтэрин умнан, саллааттары куоракка киллэртииллэрэ. Билиэн тү­­бэспит уонна өлбүт наһаа элбэх этэ. Мин да быстах санаам, сэ­­риилэһэ кэлэн баран сэриилэспэккэ төннөрүм буолуо диэн, хаста да ыйытан көрдүм да мойуорум ыыппат этэ. Биир киэһэ мойуорум барсар буолла. Илии тутуһан туран, кэ­­лиэхпэр диэри то­­йонунан эйигин аныыбын диэтэ. Мин эмиэ сайыһа ­атаардым. Кинилэр эмиэ эргиллибэтэхтэрэ. Төгүрүктээһиҥҥэ түбэһэн көмө көрдүүллэр диэн иһитиннэрдилэр. Мойуорбун капитанынан солбуйбуттара. Мин соло булбакка үлэлиибин. Быыспар капитантан киирэн, бүгүн барсарбын көҥүллээ диэн ыйыппыппар, киһим көҥүллээн соһутта. Мин үөрүөхпүн да, хомо­йуохпун да билбэтим. Инструктаж эмиэ эттилэр. Бэйэ-бэйэҕитин көрсө сылдьыҥ, иннигитин эрэ көрүнүмэҥ, эргиччи, тула өттүгүтүн көрүнэ-кэтэнэ сылдьыҥ. “Белые колготки” наһаа элбэхтэр (снайпер кыргыттар). Сураҕа саамай күннээн-күөнэхтээн сылдьар кэмнэрэ эбит. Эрэйдээн өлөртүүллэр. Бастаан биири өлбөт гына табаллар, атыттар быыһыы киирбиттэрин биир биир охтортууллар. Дьэ уонна түөрт-биэс сытар саллааты эрэйдэрин эрэйдээн, сордорун сордоон өлөртүүллэр. Кыргыттар буоланнар, ахтаҕа ыталларын астынар этилэр. Ону эн хайыыр да кыаҕыҥ суох, саһан сытан ыраахтан, үөхсэ-үөхсэ таах көрөргөр эрэ тиийэҕин. Кыргыттар тоҕо эрэ сэрэхтэрин наһаа сүтэрэн ытыалыыллара. Ол биэс саллааты сордуулларыгар биир сиртэн ытыалыыллар этэ. Биһиги хараҥаран эрэр халлаан аннынан субуруһан хаампыппыт балай да буолла. БТР-га, БМП-га хатаастыбыт саллааттарга ымсыыра саныыбыт, сатыылааччылар. Грознай куорат үрдэ чаҕылҕан сырдатарын курдук сырдаталаан ылар уонна мэник буулдьалар, сэнэрээттэр көҥүл көтөн, субурхай уоттара халлааны хайыта быһардыы элэҥнэһэллэрэ. Аптамаат, бүлүмүөт тыаһа тачыгырыыр, миинэлэр, буомбалар эстэн, сири-буору дьигиһитэллэр. Биһигини тохтоттулар уонна “10 минут перекур” диэн хамаанда иһилиннэ. Табахсыта суохтар олох аҕыйахпыт. Табахсыттар бэйэ-бэйэлэриттэн табах ылсаллар, бэрсиһэллэр, биир табаҕы хаһыа да буолан соппойоллор. Өйдөөн көрбүтүм, иннибитигэр барбыт байыаннай тимир көлөлөрбүт биһигини күүппүт этилэр. Үрдүкү чыыннаахтар баар буола түстүлэр да, хас да гына араартаан бардылар. Грознай куоракка хас да сиринэн хайдыһан кимэн киириэхтээх үһүбүт. Биһигини хайа диэки салайаллар да, ол диэки хаамабыт. Сорукпут – ­дьиэлэри бандьыыттартан ыраастыах­таахпыт. “Сааларгытын ииттиҥ, ханна хайыһаҕыт да сааҕытын ол диэки туһаайан иһиҥ” диэн үөрэтэрдии дьаһайда погуона суох старшай лейтенант. Дьэ биһиги БТР кэннин күлүктэнэн оргууй хааман иһэбит. Грознай куорат дьиэлэрэ барыта алдьаммыт, тоҕута-ойута эстибит этилэр. Түннүктэрэ, үрдэ суох дьиэлэр ис­­тиэнэлэригэр суруктар көстүтэлииллэр. “Грознайтан илиигитин киэр гыныҥ”, “Добро пожаловать в ад”, «Урут эһигини эттээн, кэрчиктиир этибит, билигин эһигини сиэхпит, эһигини манна ким да күүппэт” эҥин диэн ис хоһоонноох суруктар элбэхтэр этэ. Олох сыыһата суох, нууччалар суруйбуттар диэн санааҕа кэлэҕин. Оргууй сыылыннаран айанныыр БТР-ы батыһан куорат иһин диэки киирэн истибит. Халлааммыт лаппа хараҥаран, хаамыыбыт да бытаарбыкка дылы буолла. БТР иннигэр оргууй сыылыннаран иһэр БМП суоллар силбэ­һиилэрин ортолоон истэҕинэ, эмискэ тоҕо тэбии тыаһа иһиллэр да тох­­тоон хаалар. Хатаастан, олорсон испиттэр онно-манна БМП тулатыгар ыһыллаллар. Биһиги күлүктэнэн иһэр БТР-бытыттан олорсон иһээччилэр ыстаҥалаһан эрдэхтэринэ, уот уһууран кэлэр да эмиэ үлтү барар тыас иһиллэр, мин эһиллэн эрэр этим да уу чуумпу буолан хаалла. Өйдөммүтүм, умса түһэн сытар эбиппин. Тугу да истибэппин, контузияламмыт этим. Мин сытан эрэ илиибин, атахпын оргууй хамнатабын, баарга дылылар, өлүөрдэр. Хаһан өйбүн-төйбүн бу­­луохпар диэри, мээнэ хаһыытаһа, сүүрэкэлэһэ сылдьар сал­лааттары снайпердар ааҕа охтортууллар. Табыллан охтубут саллааттар тута баран иһээхтииллэр. Биһигини хапкааннарыгар киллэрбиттэр этэ. Хата аттыбытыгар сылдьыбыт биригээдэ көмөҕө кэлэн, элбэх киһи тыынын быыһаабыттара. Хантан эрэ ­ыраахтан хаһыы иһиллэр, “ким тыыннаах, хамсаабакка сытыҥ, снайперы работают” диэн. Мин истэр буолбуппун диэн испэр үөрэ санаатым. Ол сытан көрдөхпүнэ, биир мэндиэмэннээх дьиэттэн төрдүс этээстэн снайпер ытыалыыр. Сотору буолаат, ол ытыалыыр түннүгэ суох үөлэһэ тоҕо баран эһиннэ да ытара тохтоон хаалла. Гранатомет начаас боппуруоһу быһаарар эбит.

Анатолий ГАБЫШЕВ

Дьылҕа

                4

Аҕыйах кэм иһигэр, уонча мүнүүтэ буолла дуу, суох дуу, тула өттүм эргиччи, бу соторутааҕыта кэккэлэһэ, кэпсэтэ испит уолаттарым өлүктэрэ онно-манна ыһыллан сытаахтыыллар. Снайпердар хас сөкүүндэ аайы киһини охтортуохтарын сөп. Мин ити буолан, биирдэ да ыппатым, ханна эрэ хаххалаах сир эбитэ буоллар, ытыалаһан да көрүөх баара. Билигин тула өттүм аһаҕас, ытыстарын иһигэр киирэн сытабын, хараҕым харатын эрэ хамсатабын. Бу сытан олоҕум харахпар элэҥнээн ааста. Ийэм, аҕам “тоо­йуом, хамнаабакка сыт, дьиэҕэр тыыннаах эргилин”, диэн көрдөһөллөрө харахпар көстөргө дылы буолла. Син балайда умса түһэн сытан тоҥо быһыытыйдым. Ол сыттахпына, атахтар тыастара чугаһаан, аттыбар кэлэн тохтоото. Куттаммыт са­­наабар, тыыммын салҕыы кэллилэр диэн, олох хамнаабакка, сиргэ хам сыстыахпынан сыстан сыттым. Миигин өлбүт дии санаан аттыбынан аастылар. Тэйбиттэрин кэннэ халтаһам быыһынан көрбүтүм, бэйэм дьонум тыыннаахтары көрдүү сылдьаллар эбит. Мин оргууй орҕостон олордум, төбөм иһэ дьалкыҥнас, мэ­­йиим эр­гийтэлээн, үөһэ-аллараа кулахачытар. Саҥара сатыыбын да саҥам кыыкы­наан тахсыбат. Саҥа, тыас улаата-­улаата кыччаан иһиллэр. “Один живой” диэн саҥараат, икки өттүбүттэн өйөөн, дьиэ анныгар бадыбаалга киллэрэн, истиэнэҕэ көхсүбүнэн өйөннөрө олордон, «автомат возьми” диэн баран тахсан бардылар. Тула өттүм бааһырбыт саллааттар. Олор ортолоругар аттыбар кэккэлэһэ сылдьыбыт Челябинскай уола, миигин билэн, ыарытыйарын быыһыгар мичээрдии олорор эбит. Атаҕын жгутунан кэлгийбиттэр этэ. Саамай илиилээхтэрэ-атахтаахтара мин эбиппин. Мэйиим эргийэрэ, истэрим чөлүгэр түспүккэ дылы. Арай миигин булалларыгар таҥас нөҥүө бууппар укуол биэрбиттэрэ ыалдьар. Бадыбаалы бааһырбыттарынан толорон кэбистилэр, ыарытыйан ынчыктыыр, үөхсэр саҥаларынан ­туолла. Тойоттор билигин Саҥа дьыл остуолугар олордохторо, биһигини уот айахха анньан баран. Биир санна кыа хаан буолбут, бүгүн Грачёв төрөөбүт күнэ диэн саҥарда, истиэнэҕэ көхсүнэн тайанан олорон. Ким эрэ, морпехтар көмөҕө кэлбэтэхтэрэ буоллар, биһиги хайдах буоларбыт биллибэт этэ диир. Биһигини бадыбаалга кистээн баран, умнан кэбистилэр быһыылаах. Ким да биллибэтэҕэ үһүс чааһыгар барда. Сорох-сорохтор тыыммат-хамсаабат буолан хааллылар. Үгүс бааһырбыт, уу испит киһи, кимиэхэ уулааҕый диэн ыйыталлар бэйэ-бэйэлэриттэн. Өлүөр киһи манна саһан олоруом дуо дии санаан, ууну эбэтэр бааһырбыттары хомуйааччылары булуом диэн санаалаах та­­һырдьа тахсардыы сананан, оргууй үөһэ дабайдым. Аана суох, холуодата эрэ хаалбыт аһаҕаска чуга­һаан оргууй ол-бу диэки көрүтэлиибин. Тэйиччи соҕус били тоҕо тэптэрбит БТР уонна БМП күлүгүрэн көстөллөр. Онно тиийбит киһи, баҕар, уу булуо этэ дуо диэн бэйэбиттэн ыйытардыы ботугураатым. Маҥан колгуоткалар бааллара буолуо диэн саныы оҕустум. Өр чуҥнаан турдум, тэйиччи соҕус эстии, аптамаат, бүлүмүөт тыаһа өрө умайыктанара иһиллэр. Онно аһа­ҕастык сүүрэн тиийиэхпин, этим тардан ылла. Мааҕыын кыргыттар хаарыан уолаттары аһыммакка ытыалыыллара сүр этэ. Ол чуҥнуу турдахпына, дьиэ ойоҕуһуттан БТР тахсан кэллэ да, хата биһиги диэки көрдө көрбүтүнэн элээрдэн кэлэн, хорус гына тохтоото. Өлбүттэри хаалларан, тыыннаахтары сып-сап тиэйээт, кэлбит суолунан төттөрү айаннаата. Ыытардаах ыччат эбит, өрө көтүөкэлэтэн. Бааһырбыттар сахсыллан хаһыытаһа олороллор. Ол иһэн, чуолҕанынан куораты көрөбүн. Уруккута кыраһыабай куорат эбит, кылгас кэм иһигэр түргэнник урусхаллаабыттар. Бүтүн дьиэ баара көстүбэт. Биир сиргэ тохтоон, бааһырбыттары эбии ыллыбыт. Грознай куораттан тахсаат, көлөбүт айанын өссө эбэн биэрдэ. Хайа диэки баран иһэрбитин саньытаар саллааттан ыйыталаһабын. Саньытаарым сылайбыт, утуйбатаҕа өтө көстөр, кытаран хаалбыт хараҕынан көрөн баран, “Ханкала, полевой госпиталь “Восток” диэн эппиэттээтэ. Бааһырбыттары сүөкэһэн баран соҕотохсуйан хааллым. Аны хантан чааспын булабын диэн санаалаах мээнэ баран иһэн, кыһыл ки­­риэс ойуулаах тепляк массыына аттыгар мойуор турарыгар тиийэн кыһалҕабын кэпсээбиппэр, саҥата суох улахан балаакка диэки ыйан кэбистэ. Мин балааккаҕа кэлэн, сабыытын сэгэтэн, “разрешите” диэн кэлбиппин биллэрэн ыйыттым. Иһирдьэ үрүҥ халаатын үрдүгэр подполковник сыбаанньалаах бушлааты кэппит харатыҥы хааннаах нуучча дьахтара остуолга тугу эрэ суруйа олорор эбит. Киһи киирдэ диэн кыһаммакка, суруйбутун кубулуппакка, суруйа олорор. Мин турбалыы түһэн баран, туох быһылаантан манна кэлбиппин кэпсээтим. Дьахтарым миигин истэрэ-истибэтэ биллибэт да ­буоллар, кыһалҕабын кэпсээтим. Эмискэ дьахтарым “Костя-яя” диэн хаһыы­таан тэһэ баран, киһини соһутта. Костя диэн ыҥырбыт киһитэ киирэн кэлбитин, саҥата суох хараҕынан мин диэки ыйда. Костята, миигин батыс диэн баран, аттыгар турар балааккаҕа сирдээн илтэ. Балаакка ичи­гэс эбит, тимир оһох турар, кыһыл ки­­риэстээх маҥан ыскааптар тураллар. Костя иннибэр туран баран “илиигин утары уун, тарбаҕыҥ төбөтүнэн муннугун бул, биэстэ приседание оҥор. Мэйииҥ эргийэр дуо? Төбөҥ ыалдьар дуо? Сүрэҕин өлөхсүйэр дуо?” диэн хос-хос ыйытта уонна харахпын сырдатан көрдө. Мин “суох” диирбиттэн соло булбатым. Уонна тугу эрэ суру­йан, маны тойоҥҥор биэрээр диэн баран, кыра лоскуй кумааҕыны туттараат, “бүттүбүт, чааскар бар” диэтэ. Тахсан истэхпинэ, “билигин ити БТР төннөр, аарааҥҥа диэри барыс” диэтэ. Мин чааспар тиийбитим, туга да уларыйбакка тураахтыыр. Капитаным үөрэ көрүстэ, уруккуттан билэр киһитин курдук. Улахан-кыра чыыннаахтар, капитаан соһуйарын-өмүрэрин истэн, кэлэн тулабын эргийэн кэ­­бистилэр. Өллө дии санаабыт киһилэрэ бу сүөдэллэн турдаҕым. Манна, биир да киһини ордорбокко, хапкааннарыгар киллэрэн, имири эспиттэр диэн сурах кэлбит. Хайдах-туох буолбутун тойоммут доппуруос курдук кэпсэттэрдэ. Киэһээҥҥи мунньах кэннэ, уруккуҥ курдук үлэлии сырыт диэтилэр. Бу күннэргэ аанньа утуйбатах буоламмын, сыттыкка төбөбүн эрэ ууруом кэрэх, утуйан хаалбыппын. Түһээтэхпинэ, биир сирэйэ барыта бытык киһи үрдүбэр саба түһэн хабарҕалыы сатыыр. Мин уһуу­таат уһуктан кэлбитим, аттыбар сыппыт старшай лейтенант уһугуннара турарар эбит. Уһуктубутум, олорор эбиппин. “Үлүгүнүйэн утуппатыҥ” диир. Мин таһырдьа тахсан хаамыталаатым. Ким да суох, арай часовой эрэ хаамыталыы сылдьар. Киирэн сытаат нухарыйан истэхпинэ бытыктаах киһим үрдүбэр саба түһэн эмиэ утуппата. Ол гынан, сарсыарда сынньаныахтааҕар үнтү сылайан уһугуннум. Туох түүлүн түһээбиппин уолаттарбыттан ыйыталаһа сатаатым да, биир да түүлдьүт суох эбит. “Бородатые только моджахеды” эрэ дэһэллэр. Биир киэһэ, күүстээх мунньах кэннэ, Грознай куоракка сарсыарда уопсай холуоннаны кытта барар ­буоллубут. Миигин эмиэ барсаҕын диэтилэр. Мин куттанан дуу, долгуйан дуу, ол түүн аанньа утуйбатарбын да уолаттарбын кытта тэҥҥэ турдаҕым дии. Түүнү быһа “градынан” куораты ытыалаатылар быһыылаах, онон син эрэх-турах санаалаахпыт. Халлаан суһуктуйуута Грознай куорат аттыгар кэлэн тохтоотубут. Барыбытын БТР-тан түһэртээн баран, батыһыҥ диэн ха­­маандалаатылар. Биһиги тойотторбут тугу быһаарбыттарынан хамнанабыт, тыынабыт. Эмиэ бөлөхтөрүнэн бытарыһан, тарҕаһан, куоракка оргууй кимэн киирэн иһэбит. Оо элбэх дьиэ үнтү сынньыллыбыт, ойоҕоһо сууллубут, үрдэ суох дьиэлэр, “эһиги биһигини тоҕо үнтү сынньан, тоҕо алдьатаҕыт” диэбиттии оҥоһон тураахтыыллар. Аттыбар Красноярскайтан сылдьар Пашка, мин диэки хайыһан баран “оҕо ытыыр” дии-дии бэргэһэтин сыҥааҕын өрө өндөтөн иһиллээн чөрөҥөлөөтө уонна онон-манан көмүллэн хаалбыт бадыбаал аанын тардыалыы сатаата. Биһиги хаһыа да буолан шлакоблок, сиэмэн тоорохойдорун ыраастаан, ааны арыйбыппыт, оҕотун көтөхппүт дьахтар тахсан кэллэ. Пашка дьахтартан “өссө ким эмит баар дуо?” диэн ыйыппытыгар, нууччалыы ыраас баҕайытык “нет” диэт, биһигиттэн куттаммыттыы туттан, тэйэ хааман истэҕинэ, оҕото ийэтиттэн ыйытар “они убийцы да?” диэн. Мин улаханнык кэлэйэ санаатым. Оҕо, ийэтэ тугу саҥарбытын хаты­лаан эрдэҕэ. Пашка иһирдьэ оргууй киирэн иһэн “кыранаата” диэн хаһыытаатын кытта эстэн бурҕас гынна. Мин аантан тэйиччи соҕус этим, соһуйан чохчос гыммыппын бэйэм да билбэккэ хааллым. Маатыралыы түһээт, кыра түннүгүнэн кыранаатабын иһирдьэ кыыратан кэбистим. Атыттар да миигиттэн хаалсыбатылар, түөрт-биэс эһиннэ быһылаах.

Анатолий ГАБЫШЕВ

Дьылҕа

                5

Мин “Пашка” дии түһээт, бады­баалга ыстанным. Быыл быыһыгар киирии кирилиэскэ ойоҕоһунан сытаахтыыр эбит. Иһин туттан баран, ийэтин ыҥырар. Көмөлөөн таһырдьа таһааран, бушлат тэлгии охсоот, онно сытыардыбыт. Киһи билбэт гына сирэйэ, түөһэ хаан этэ. Ийэтин ыҥырарын быыһыгар “мне холодно” диэн саҥаран баран, оргууй налыйан, күөх дьэҥкир хараҕынан тугу эрэ ырааҕы көрөрдүү, аны хаһан да турбаттыы сытара билигин да харахпар ойууланан көстөр. Мин абарбыт санаабар аптамааппын бэлэм тутан иһирдьэ ойон киирдим. Бадыбаалым хостордоох курдук эбит. Биир эрэ истиэнэ бүтүн хаалбыт. Мин лимонка кыра­наатаны кольцотун бэйэбэр хаалларан баран, ордон хаалбыт истиэнэ кэтэҕэр кыыратан кэбистим. Төбөм иһэ куугунуу тустэ, билигин да контузиям тобоҕо иҥэн хаалбыт эбит дии санаатым. Кыратык кэтэһэ түһэн баран саабын туһаайан истиэнэм кэтэҕэр тиийбитим, биир уһун соҕус киһи тиэрэ түһэн сытара. Оруобуна мин түһээн көрбүт киһим сытара. Саатын ылан сүгэн кэбистим. Оҕолоох дьахтар албыннаан, хаарыан уолбутун өлөттөрдөҕө. Киһибитин хайыахпытый, күлүк сиргэ кистии соҕус хаалларан, салгыы бардыбыт. Биһигини хас от-мас күлүгүттэн алдьархай күүтэрэ. Хас хардыы аайы иэдээн көстүүлэр. Сыппыттара быданнаабыт, хаар түһэн көмпүт эдэркээн бэйэлээх уолаттар онно-манна ыһыллан сыталлар. Сорохторуттан саппыкыларын, соннорун устан ылаллар эбит. Атах сыгынньах, соно суох сы­­таахтыыллар. Оргууй, сэрэнэн хааман истэхпитинэ, тимир көлөлөрбүт биир дьиэ үһүс этээһин тоҕута ытыа­лаан кэбистилэр. “Гранатомётчик” диэн хаһыытастылар, ол аата, снайпер эмиэ баар буолар. Снайпер, гранатомётчик, пулемётчик үксүн үһүөн куомуннаһан бииргэ сылдьаллара. Биһиги төбөбүт кулахачыҥнас буола түстэ. Хата эдэр харахтар эрдэ көрөн, урутаан ытыалаан, биир быһылаантан мүччү туттардахппыт дии. Мин дьиэлэргэ сыста сатыыбын. Манна маҥнайгы этээһи холку өҥөйөн көрөҕүн. Дьокуускай тутууларын курдук сыбаайаҕа тутуллубут үрдүк дьиэлэр буолбатахтар. Ытыалаһыы буоллаҕына, түннүгүнэн иһирдьэ ыстанар санаалаахпын. Оннук хааман иһэн биир дьиэни өҥөс гыммытым, ороннор кэчигирэһэн тураллар. Мин испэр интэринээт быһыылаах диэн сэрэйэ саныы иһэн көрбүтүм, хас да орон иччилээх, сыыс, быыл буолбуттар. Саһан чохчос гына түстүм. Аттыбар хааман испит уолаттар сааларын мин диэки туһаайан баран тэҥҥэ олорунан кэбистилэр. Чохчооруҥнаан ааҥҥа тиийдим. Күөх кумааҕыга көмүс буукубанан суруллубуту ааҕа сатаатым, алдьаммыт тааһа мэһэйдээн, көстүбэт. Таастарын тууран, сиргэ быраҕаттаан баран аахпытым, кырдьаҕастар дьиэлэрэ эбит. Үөмэн саабын бэлэм тутан иһирдьэ киирбитим, эмээхситтэр, оҕонньоттор өлүктэрэ онно-манна ыһыллан сыталлар. Барыларыгар буулдьа дьөлүтэ түспүт баастара көстөллөр. Сорохтор, арыычча кыаналлара куота сатаахтаабыт курдук охтон сытаахтыыллар. Сыппыттара син балайда ­буолбут этэ. Ханнык дьиккэр кырдьаҕастары аһыммакка ытыалаабыта буолла. Аттыгар баар саллааттар түннүк диэн ордубатах үөлэһинэн бары интэриэһиргээн өҥөҥнөстүлэр. Миигин наар “почти земляк” диэн ыҥырар, ыал биир баар-суох атаах оҕото, Иркутскайтан сылдьар бааһынайдыҥы кыһыл кирпииччэ” диэтэ.

Анатолий ГАБЫШЕВ

Дьылҕа

               6 (бүтүүтэ)

Биһиги кэтэбилгэ икки киһини туруоран баран, солбуһа сылдьан саабыт кэннинэн саайталыыбыт. Син кыра-кыралаан көөрөттөн, кирпииччэбит эмтэрийэр. Кыра хайаҕас тахсыбытынан көрбүппүт, эмиэ биһиэнин курдук хос эбит. Солбуйса сылдьан, тоҕута сынньан, киһи батар хайаҕаһын ньа­чаас оҥордубут. Дьэ киһи туттара-хаптара, күүһэ-уоҕа эбиллэрэ ынырык эбит тыын былдьаһыгар. Бастаан саамай бөдөҥмүтүн, Омскай уолун батардыбыт. Бүтэһик уолбут гранатаны аллараа ыыта охсон баран истиэнэни нөҥүөлээтэ. Атын подъезка тахсан кэллибит. Мин кэнники хаалан, граната кольцотун ылан баран, гранатабын кирпииччэнэн баттатан кэбистим. Атахтарынан кирпииччэни сыҕарыччы астахтарына, эстиэхтээх. Хата подъезпытыгар ыт үрэр киһи суох буолан, этэҥҥэ таһырдьа тахсан, мэндиэмэннээх дьиэни кыйа сүүрэн, охтубут дьиэ эркинин күлүгэр састыбыт. Бары баарбыт диэн испэр үөрэ санаатым. Ол саһан олордохпутуна, хаалларбыт гранатам эстэр тыаһа иһилиннэ. Бары “почти землякпытын” хайҕыыбыт. Илиитин бобута тутан эҕэрдэлииллэр, махтаналлар. Хата кыһыл кирпииччэ түбэһэн быыһаммыппыт. Сиэмэн кирпииччэ эбитэ буоллар, дьыалабыт хаахтыйара хааллаҕа. Ол саһан уоскуйа олордохпутуна, “сепаратисты идут” диэн Омскайтан сылдьар Швед диэн ааты иҥэриммит уол сибигинэйдэ. Сэриилэһэрдии бэлэмнэнэн, арыычча тарҕаһан олоруҥ диэн дьоммун тэйитэлээн биэрдим. Дьоммут биһиги ыраастаабыт дьиэбитин БМП-нан олох тоҕута ытыалаабытынан бардылар. Биһиги үөрэн “наши” дэһэ түстүбүт. Ыраахтан хаһыытаһан баарбытын, кимнээхпитин биллэрэн баран, хаххабытыттан тахсан холбостубут. Дьоммутун, ба­­йыаннай көлөлөрү олох тоҕута ытыалаан кэбиспиттэр этэ. Эмиэ хаан, эмиэ өлүктэр. Биһиги, өлбөт быабытыгар, дьиэҕэ киирэн биэрбит этибит. Син сорохтор тыыннаах ордоннор, аттынааҕы биригээдэни көмөҕө ыҥырбыттар этэ. Эмиэ иннибит диэки оргууй кимэн, хараҥаны бүрүнэн, хааман иһэбит. Мин кэһэйбит буоламмын, БТР-тан, БМП-тан тэйиччи сылдьа сатыыбын. Көрдөххө, бөҕө-таҕа курдук да, кэбирэҕэ сүрдээх. Тимирэ ньалҕаарыйан ууллуор диэри ума­йар. Эмиэ уот уһууран кэллэ да эстии тыаһа, көлөлөрбүт биирдэһэ төбөтө көттө, иккиһэ кутаа уоту бүрүнэн кэбистэ. Эмиэ буолуохтааҕын курдук, хас түннүк үөлэһиттэн олохтоохтор ытыалаан субуруҥнаталлар. Саллааттар барахсаттар мээнэ мунан хаалан баран, төттөрү-таары сүүрэкэлэһэллэр. Бэйэ-бэйэлэрин кытта ытыалаһан да ылаллар. Мин дьоммун, сытыҥ диэн баран, оҥхой курдукка ыстанным. Били отуттан тахса көмөҕө кэлбит сэрииһиттэрим ханна да бааллара биллибэт буолан хаалла. Мин дьоммун, сытан эрэ ааттарын ыҥыртаан бэрэбиэркэлээтим. Бары бааллар, өлүөрдэр эбит. Бу төгүрүктээһинтэн тахсан, куотуохха дии санаан, ол бу диэки көрөбүн. Хараҥа, туох да көстүбэт. Билигин тыын салҕыы тахсыахтарын иннинэ тэйиэххэ, куотан биэ­риэххэ, мааҕыын саһан олорбут сирбит диэки барыахха, диэн элэс са­­наат, миигин батыһыҥ диэт, инним хоту хаамтым. Хата, хараҥа буолан, кимҥэ да көстүбэккэ, тэйдэр тэйэн үлүбээй хаамабын. Ол хааман иһэн атахпар туох эрэ быа курдук иилиһиннэ уонна уот күлүм гынна да, сүтэн хааллым. Өйдөммүтүм, дьиэ иһигэр соҕотоҕун сытабын. Муннукка, түннүк аннынан. Илиибин түөспэр уурбуттар, атахпын тэҥнии туппуттар. Тымныыттан көһүйэн хаалбыт эбиппин. Уолаттарым өлбүт дии санаан, хаалларбыттарын сэрэйдим. Аҥаар атаҕым баара биллибэт. Төбөбүн өндөтөн көрбүтүм, хаҥас өттүгүм хаан, бэрэбээскилии сатаабыттар, хаан буолбут өрбөх көстөр. Арай туох эрэ тыас тыаһаабытыгар саабын харбанан көрдүм, саам суох, илдьэ барбыттар. Тыас диэки хайыһын көрбүтүм, биир тэллэх ыта нуучча уолун өлүгүн тиниктээн, айаҕын тыаһатар эбит. Ону көрөн, хантан күүс киирбитэ эбит буолла, олоро түстүм. Арааһа, мин тыыннаахпын билэн, чугаһаабатах буолуохтаах. Ол олорон, ким эрэ сыбдыйан хаамар тыаһын иһиттим да өлбүт курдук төттөрү сытынан кэбистим. “Почти землягым” кэлэн ыты үүрэн, тугунан эрэ быраҕан ньааҕынатта уонна ыҥыра-ыҥыра мин диэки кэллэ. Төһө да ыарытыйдарбын, ­дьиибэлэниэх санаам кэлэн, хам­наабакка сыттым. Киһим оргууй, утуйа сытар киһини уһугуннарардыы илгиэлээтэ. Хамнаабакка сытабын. Киһим хараҕын уутун соттон баран эргиллэн баран эрдэҕинэ, атаҕар оҕустум. Киһим соһу­йан өрүтэ ыстаҥалаан ылла. Оо, үөрбүтүн онно көрүөҥ этэ. “Ах ты пердун, живой, живой” дии-дии күүскэ баҕайы ­кууста. “Давай тур, са­­таан хаамаҕын дуо? Атаҕыҥ ыалдьар дуо?” диэн үөрүүтүн быыһыгар хос-хос ыйытта. Киһим түннүккэ тиийэн, саһан олорон, тула өттүн көрү­тэлээтэ. Турарбар көмөлөһөн, аҥаар өттүбүттэн өйөөн дьиэ кэннинэн тахсан, хас да мэндиэмэннээх дьиэлэри нөҥүөлээн, биир дьиэ бадыбаалыгар киирбиппит, уолаттарым бары бааллар, тыыннаахтар эбит. Дьэ үөрүү-көтүү, куустуһуу. Миигин өллө диэн хаалларбыттар. “Почти землягым” миигин суохтаан, өлбүппүн итэҕэйбэккэ, бэрэбиэркэлии барбыт эбит. “Олох сүрэҕим билбитэ, тыыннаах диэн” дии-дии санныбын таптайа-таптайа хараҕын уутун соттоохтуур. “Мин бэйэм эйиэхэ барбатаҕым, атахтарым илдьибиттэрэ” диэн баран кууспахалаан ылла. Мин растяжка боробулуохатын таарыйбыт этим. Тэйиччи соҕус буоланнар, мин эрэ бааһырбыппын. Сотору БТР кэлэн тохтоото. Түҥ-таҥ тутан БТР-га симэн кэбистилэр. “Почти землягым», түргэнник үтүөр, гражданкаҕа көрсүөхпүт диэн баран илиибин ыбылы тутта. Эмиэ иккистээн госпитальга бардаҕым дии, хайыахпыный. Сыл аҥаарын курдук госпитальга сыттым. Хаста да эпэрээссийэлээтилэр тааһым уҥуоҕун. Билигин, көрөрүҥ курдук, син хаамар оҥордулар диэн баран, атаҕын хамнатта. Уолаттарбын кытта билсэбин, бары тыыннаахтар. “Почти землягым” ыҥырар, кэлэн миэхэ үлэлээ диэн. Арааһа, массыына буллахпына дойдубар төннүөм диэн баран, кэпсээним манан бүтэр диэбиттии, хоонньуттан билээгэтин таһааран эмиэ омурдуталаан ылла.

Анатолий ГАБЫШЕВ